بررسی علت خشک شدن چشمه‌علی
«چشمه‌علی» شهرری یکی از میراثهای تاریخی است که عوامل دست‌سازی مانند راه‌اندازی مترو در بی‌آب ماندن آن تأثیر دارد؛ بنابراین در این گزارش به بررسی علمی آن پرداختیم.
به گزارش پایگاه خبری و تحلیلی انعکاس ری ؛ «چشمه‌علی» شهرری، یکی از میراثهای تاریخی طبیعی ایران به شمار می‌رود. در حالی این میراث برای سومین بار رو به خشکی گذاشته که به اعتقاد محققان، آب‌های این چشمه به دلیل حفر تونل خط مترو ۶ تهران مسدود شده و این امر می‌تواند زمینه را برای رخداد مخاطره فروچاله افزایش دهد.
چشمه‌علی یکی از نقاط باستانی تهران با قدمتی ۸ هزار ساله است که آب آن از میان صخره‌های بزرگی خارج شده و به سوی جنوب و سپس جنوب شرق تهران جاری می شود. چشمه‌علی در ۲۵ فروردین ماه ۱۳۱۳ با شماره ۲۰۲ در فهرست آثار ملی کشور جای گرفت، در حالی که به‌عنوان سومین اثر طبیعی استان تهران در فهرست آثار طبیعی کشور ثبت شده و برای سومین بار طعم تلخ خشکی را می‌چشد.
این میراث، یک بار اوایل دهه ۹۰ تا مرز خشکی پیش رفت، در دومین مرتبه با آغاز فعالیت‌های پروژه خط ۶ مترو تهران، دِبی آب پایین آمد و اکنون در ۱۴۰۲ به‌یک‌باره سه حوض چشمه در حال خشک شدن کامل هستند که محققان دلیل آن را احداث خط ۶ مترو تهران می‌دانند.
توسعه شهر تهران به بهای از بین‌رفتن میراث تاریخی
دکتر علی بیت‌اللهی عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با خبرگزاری علم و فناوری آنا با اشاره به گزارش‌های منتشرشده از خشک شدن «چشمه‌علی» شهر ری، گفت: خشک شدن این چشمه برای اولین بار نیست که اتفاق می‌افتد بلکه در اول تیر ۱۳۹۷ نیز گزارش‌هایی از خشک شدن این چشمه منتشر شده است.
وی ادامه داد: برای بررسی این پدیده باید به موضوع آبرفت‌های شهر تهران توجه شود؛ در صورتی که از بالا نگاه شود، مخروط افکنه‌ای مشاهده می‌شود که بخش عمده این مخروط افکنه تهران از پای ارتفاعات شمالی با شیب نسبتا تندی به سمت شهرری می‌آید.
بیت‌اللهی خاطر نشان کرد: در متون باستانی و تاریخی، اساسا شهری به نام تهران وجود نداشته، ولی شهرری با یک قدمت بسیار بالایی بوده و قدمت چشمه‌علی را بیش از ۸ هزار سال برآورد کرده‌اند.
این محقق حوزه مخاطرات اضافه کرد: در آن زمان، تامین آب اراضی و باغات ری از طریق مسیر قنات‌های (تهران از شمال به جنوب) بوده است؛ ضمن آنکه رگ آب‌های طبیعی نیز در زیر سطح زمین پس از آبگیری از دامنه‌های شمالی، به جنوب تهران سرازیر می‌شدند و محدوده چشمه علمی به‌واسطه وجود کوه «بی‌بی شهربانو» در قالب چشمه در سطح زمین ظاهر می‌شدند.
بیت‌اللهی با بیان اینکه به‌واسطه وجود این چشمه‌ها، منطقه ری تبدیل به تفرجگاه تهران شد، یادآور شد: در سال‌های اخیر در این محدوده متاسفانه اقدام به حفاری خط ۶ مترو به روش «TBM» شد و از آن جایی که این محدوده مسیر خط ۶ مترو خاک نرمی دارد برای پیشبرد حفاری از گل حفاری و بنتونیت استفاده شده است.
بیت‌اللهی با بیان اینکه استفاده از این مصالح موجب تشکیل تونل بتونی شده که همانند یک سد بتونی، جلوی پیشروی آب را در زیر زمین گرفته است، گفت: این عامل موجب خشک شدن چشمه علی شهرری شده است.
بیت‌اللهی، خاطر نشان کرد: ما در سال‌های گذشته کم‌آبی‌های زیادی را تجربه کردیم، ولی آب در چشمه علی قطع نشده است؛ در حال حاضر حوض‌های آب این چشمه دارای آب راکد است و بیم آن می‌رود که این چشمه خشک شود.
وی تاکید کرد: بعد از احداث خط مترو، انسداد رگ آب‌ها و قنات‌های قبلی، باعث خشک شدن این چشمه شدند؛ چرا که در حفاری‌های صورت‌گرفته، مسیر آب‌ها تغییر یافته و ممکن است آب مسیری به غیر از مسیر چشمه علی را طی کنند و سرازیر به پایین دست شود.
مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به بارندگی‌های سال جاری، اظهار کرد: با توجه به میزان بارندگی‌ها در سال جاری انتظار خشک شدن این چشمه نمی‌رود و روند فعلی نشان می‌دهد که عوامل انسان‌ساز در این پدیده نقش داشته است.
بیت‌اللهی، افزود: متاسفانه علاوه بر مترو، در گودبرداری‌های ساختمانی بدون توجه به مقررات، انسداد مسیر آب‌ها صورت می‌گیرد و پیمانکاران در گودبرداری‌ها، با احداث دیوار‌های بتنی گودها، مسیر طبیعی رگ آب‌های زیر زمینی و سپس مسیر آب‌ها را تغییر می‌دهند و این امر متاسفانه باعث آب‌شستگی‌های زیر سطحی، ایجاد حفرات زیر سطحی می‌شود.
وی تاکید کرد: براثر ارتعاشات محیطی محل آب‌شستگی‌ها ریزش می‌کنند و در سطح زمین به صورت فروچاله خود را نشان می‌دهند که گاه حادثه‌زا هستند؛ چرا که این فروچاله‌ها در بعضی موارد در میانه اتوبان‌ها و سطح شهر‌ها رخ می‌دهد و شهر تهران مستعد رخداد‌های فروچاله است.
بیت‌اللهی در پاسخ به این سوال که آیا خشک شدن «چشمه‌علی» می‌تواند مخاطرات ثانویه را ایجاد کند، گفت: رگ آب‌هایی که «چشمه‌علی» را تغذیه می‌کردند، اکنون مسدود شده و این مسدود شدن معرف چنین پدیده‌ای است که آب جایی در زیر زمین پشته و آب‌شستگی‌هایی را ایجاد خواهد و این امر منطقه را مستعد فروریزش خواهد کرد.
وی افزود: از شمال تا جنوب تهران (در محدوده شهری) حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ متر اختلاف ارتفاعی وجود دارد و این شیب و اختلاف ارتفاعی زیاد موجب سرعت حرکت رگ‌آب‌ها در زیر سطح می‌شود به ویژه زمانی که بارندگی‌های شدیدی رخ دهد.
بیت‌اللهی ادامه داد: زمانی که مسیر چنین جریان آبی در زیر زمین مسدود شود، آب متوقف نخواهد شد و مسیر خود را هموار می‌کند که با آب‌شستگی همراه است که با ارتعاشات محیطی موجب فروریزش‌های متعدد خواهد شد
به گزارش علم و فناوری آنا، انتظار می‌رود که همه ارگان‌ها، توجهات لازم به از دست رفتن میراث تاریخی کشور داشته باشند و با مدرن‌سازی در تخریب آثار موثر عمل نکنیم. لذا ضروری است که پیش از تاسیس هر سازه‌ای با متخصصان علمی مشورت شود.
