سرنوشت پر از ابهام روح های سرگردان و ناآرام قبرستان ۲۰۰ ساله ابن باویه

، اینجا انگار از قطار توسعه جامانده است. بوی تاریخ از وجب به وجب آن به مشام می رسد. خاک اینجا نه بوی مرگ که بوی تاریخ می دهد. هر متر از آن خود مثل اسلایدها و فریم های عکس های قدیمی، وقایع بسیاری را در دل خویش ثبت کرده اند. روی خاک این قبرستان که راه می روی انگار قالیچه ای از جنس قالیچه های حضرت سلیمان می بردت به قلب تاریخ. اصلا اینجا خود تاریخ است. کافی است چشمانت را ببندی تا حضورشان را حس کنی. روزی که صدها هزار نفر به عشق پهلوانشان، بدن ورزیده اش را روی دستهای لرزانشان، در میان اشک و بغض و ضجه هایشان دست به دست کردند تا برای همیشه جهان پهوانشان، تختی اشان را در سینه خاک پنهان کنند تا شاید حداقل جسم و روح فرسوده اش در آن دنیا، کمی آرام بگیرد از اینهمه بی معرفتی دنیای لامروت.
اینجا مامن دلسوختگان است. از شاعر و نویسنده و خواننده گرفته تا ورزشکار و هنرمند و صوفی و عابد.
” خاکم بسر، زغصه بسر خاک اگر کنم، خاک وطن که رفت چه خاکی به سر کنم؟” میرزاده عشقی  یکی از همین هاست. شاعری که وقتیکه این شعر را می سرود مسلما هرگز تصورش را هم نمی کرد که این بخش از آن؛ حک شود بر سنگ قبر سفید رنگش تا ماندگار شود برای آیندگان. اینجا شاید بهشت زندگان نباشد، ولی بی شک قطعه ای است از بهشت مردان و زنانی که یکی از مهمترین وصیت هایشان این بود که :” مرا در ابن باویه خاک کنید”. قبرستانی که سندش را به نام محمد بن بابُویه معروف به شیخ صدوق، یکی از فقها و دانشمندان شیعه زده اند.
مردی که به اعتقاد خیلی ها خودش معجزه زنده جهان هستی بود. قبرستان ابن بابویه، قبل از حکومت ناصرالدین شاه،  کشتزار و باغ بسیار وسیعی بوده‌ است،  اما به دنبال پیدا شدن جسد سالم فردی در سرداب باغ که متعلق به شیخ صدوق بود،  آرامگاهی برای شیخ صدوق  در آن مزار بنا گردید .
محمد باقر خوانساری در کتاب خود با عنوان « روضات الجنات » چنین نوشته است : « در حدود ۱۲۳۸ قمری و در عهد فتحعلی شاه قاجار مرقد شریف صدوق که در اراضی ری قرار دارد از کثرت باران خراب شد و رخنه‌ای در آن پدید آمد.  به جهت تعمیر و اصلاح آن اطرافش را می ‌کندند؛ پس به سردابی که مدفنش بود برخوردند،  هنگامی که وارد سرداب شدند،  با جسدی عریان مواجه شدند.  این خبر به سرعت در تهران منتشر شد و به گوش سلطان وقت رسید،  وی با جمعی از بزرگان و امنای دولت به جهت مشاهده حضوری به محل آمدند.  جمعی از علما و اعیان دولت داخل سرداب شدند و صدق قضیه را به رأی‌العین مشاهده کردند.  پس از آن وی دستور تعمیر و تجدید بنا و تزئینات آن بقعه را صادر کرد » .
به اعتقاد برخی کارشناسان بنای ابتدایی آرامگاه شیخ صدوق، به دلیل حمله مغولان و جنگ‌ های خوارزمشاهیان، تیموریان و … چندین مرتبه  ویران شده است  و  تا پیش از کشف،  سال‌ها در زیر خاک پنهان ‌مانده است.  پس از آنکه پیکر شیخ صدوق کشف گردید و برایش بقعه ای ساخته شد افراد زیادی در اطراف آن مدفون شدند و مقبره‌های بزرگ و باشکوهی هم اطراف آن بنا گردید.  بنایی با هشت ستون زیبا که شباهت بسیاری به آرامگاه حافظ در شیراز دارد.
سرنوشت جدید یک تاریخ
حالا این قبرستان تاریخی و منحصر بفرد می رود تا مانند همتای خودش امامزاده عبدالله در همان شهر ری، بعد از ۲۰۰ سال عمر با عزت؛ رنگ و شکلی امروزی به خود بگیرد و به اصطلاح نو نوار شود. درست مانند همتای خودش امامزاده عبدالله در همان شهر ری، که مجبور به رنگ عوض کردن به اجبار خواست برخی از مسئولان شد و امروز نه دیگر خبری از صفای گذشته اش در آن هست و نه دیگر کسی برای دفن شدن در آنجا سرودست می شکند! حالا همان سرنوشت شوم؛ دامن ابن باویه را هم گرفته است. این را مدیر این آرامستان می گوید: قرار است صحن در این طرح شبستان این مجموعه از هر طرف به اندازه ۲۰ متر توسعه یابد به همین منظور تعدادی از قبور واقع در این محدوده تخریب و محوطه بهسازی شود.
به گفته مجتبی تختی پور، مسئول آستان شیخ صدوق قرار است از سنگ قبرهایی که با این طرح توسعه؛ به درون محوطه شبستان شیخ صدوق می افتاند، عکس گرفته شود و دوباره به همان صورت در شبستان جدید جانمایی شوند.
اما به نظر می رسد این بهسازی و ساماندهی بسیار فراتر از طرح گسترش شبستان یاد شده است. هم اینک بخشِ شمالی قبرستان ابن بابویه در حال صاف شدن است. تختی پور هم این نظریه را تایید کرده و گفت: البته طرح توسعه ما بیشتر از طرح توسعه آرمگاه شیخ صدوق است . در واقع بعد از اینکه شبستان ساخته شد تمامی سنگ قبرهای این مجموعه عکسبرداری، جانمایی و یکسان می شود به این معنا که اگر سنگ قبری بالاتر از زمین یا پایین تر از سنگ‌های دیگر است همگی در یک رده قرار می گیرند تا رفت و آمد روی آنها راحت تر انجام شود.
عمرانی یا فرهنگی؟
این مساله، یعنی ادعای تخریب قبرستان ابن باویه البته با واکنش هایی هم از سوی برخی از مسئولان مربوطه همراه بود. حجت نظری، عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر یکی از همین منتقدان به این طرح است که معتقد است عمدتا نگاه حاکم بر ساماندهی و یکپارچه سازی آرامستان‌ها، غیر فرهنگی است و مسوولان امر بیشتر به دنبال فعالیت عمرانی هستند تا احیاء هویت.
وی با بیان اینکه چند سال قبل شاهد اتفاقی مشابه در محدوده امامزاده عبدالله در شهرری بودیم که با ورود به موقع شورا و سازمان میراث فرهنگی شهر تهران از خسارت و تخریب بیشتر به محدوده امامزاده جلوگیری شد، گفت: متاسفانه شاهد برخوردها و موانع سلیقه‌ای در این آرامستان و تحت لوای بهسازی ابن باویه هستیم. مثلا سه سال است که در نظر داریم یادمان دکتر محمدمصدق را که در این آرامستان قرار دارد، مرمت کنیم و حتی یکی از هنرمندان کشور حاضر شد با هزینه شخصی خود این مهم را انجام دهد و با اینکه موفق شدیم مجوزهای لازم را از وزارت میراث فرهنگی اخذ کنیم، اما همچنان سازمان اوقاف مجوزی در خصوص مرمت مجسمه و یادمانی که بیش از سه دهه در این آرامستان رها شده را صادر نمی کند.
نظری با تاکید با وجودیکه مدیریت آرامستان ها براساس قانون بر عهده شهرداری است گرچه مسئولیت برخی از آرامستان ها از جمله همین ابن باویه با سازمان اوقاف است گفت: متاسفانه در بسیاری از این فرآیندهای ساماندهی آرامستان ها سنگهای قبوری که بعضا بیش از صدسال قدمت دارند را تخریب می کنند، در حالی که در سایر کشورها این مجسمه و سنگ های قبور را بعنوان نمادهای فرهنگی و میراثی حفظ می‌کنند.
وی با طرح این ادعا که وجب به وجب ابن بابویه را بررسی کرده ام گفت: شخصیت های زیادی همچون شیخ صدوق، تختی، رجبعلی خیاط، شهدای سی تیر، دکتر فاطمی و… در این آرامستان دفن هستند و تخریب این قبرستان قدیمی به هر بهانه نه تنها ظلم به این چهره های شاخص است بلکه ظلم به نسل های بعدی تهران است که میراث تاریخی و هویتی آنها تخریب شده است.
رد پاهای جدید
اما این اولین بار نیست که  قبور و خفتگان نگون بخت آن؛ آرامششان را فدای ضربات کلنگ و بیل های کارگران می کند. در سال ۱۳۷۳ وزارت کشور برای حفاظت و نگهداری از این قبرستان دستور منع دفن مردگان در این محدوده  را صادر کرد؛ پس از آن، طرح‌های بسیاری از سوی شهرداری برای عمران این قبرستان پیشنهاد شد، ولی سرانجام طی اجرای طرح «احداث باغ مشاهیر»، با این استدلال که اجرای این طرح نیازمند از بین بردن مقبره‌ها و هم‌ سطح‌ سازی زمین آرامگاه ابن بابویه‌ است، در حدود ۴۰۰ مقبره خصوصی و خانوادگی (تمام مقبره‌ها بجز سه تا) با معماری زیبا که نمادی از هنر ایران را با قدمتی طولانی به تصویر درآورده بودند، به‌طور کامل تخریب شدند. آرامگاه ابن بابویه به ‌خاطر داشتن این آرامگاه‌های بزرگ خصوصی و خانوادگی با عکس‌ها، آیینه و شمعدان‌ها و اشیای دیگری که در آنها قرار شده بود، به موزه‌ای دیدنی از تاریخ معاصر ایران می‌مانِست. درآویش نیز که حتی تا چند سال پس از این ویرانی، هنگام بزرگداشت عنقاء، یکی از درآویش مدفون در ابن بابویه، مراسم بزرگی برگزار می‌کردند، مدتی بعد در اجرای آن با محدودیت جدی روبه‌رو شدند. در حال حاضر همان سه مقبره خانوادگی باقی‌مانده هم وضعیت مناسبی ندارند و این قبرستان هم اکنون تقریبا به‌ صورت مسطح درآمده است.
اما حسن خلیل آبادی رییس کمیته میراث فرهنگی شورای شهر و رئیس شورای اسلامی شهر ری نظری کاملا متفاوت با حجت نظری در این زمینه دارد. وی در گفتگو با خبرنگار موج با اشاره به بازدیدی که روز دوشنبه و به مناسبت بزرگداشت کشته شدگان حادثه سی ام تیر در ابن باویه داشته گفت: اگر بخواهیم واقع بین باشیم باید قبول کنیم که قبرستان تاریخی ابن باویه هم بعد از حدود 200 سال، اینک فرتوت و تا حدودی به مخروبه بدل شده است. برای همین حتما باید فکری برای بازسازی آنها کرد.
وی با اشاره به مشاهدات خود از این قبرستان در واکنش به ادعاهای مطرح شده در خصوص تخریب ابن باویه گفت: برخلاف برخی از ادعاها؛ قرار نیست قبور قدیمی تخریب شود بلکه بیشتر می خواهند سنگهای قبرهایی که دهها سال است در این قبرستان قرار دارد را همسان سازی و همسطح سازی کنند و بین قبور را هم سنگ فرش کنند چون الان سنگ قبرها اصلا قاعده و قانون خاصی ندارند.
خلیل آبادی در مورد سنگهای قبور قدیمی این قبرستان نیز گفت: طبق گفته مسئولان ابن باویه قرار است بعد از همسطح کردن قبور؛ دوباره سنگ های قبر قدیمی و بعضا تاریخی آن را نصب کنند. بنابراین این ادعا که گفته می شود سنگ های قبور را تخریب می کنند هم چندان منصفانه و منطبق بر واقعیت نیست.
رئیس شورای اسلامی شهر ری همچنین در پاسخ به انتقادهایی که در مورد بازسازی و بهسازی آرامستان امامزاده عبدالله مطرح می شود گفت: البته در مورد بازسازی این آرامستان متاسفانه کوتاهی هایی صورت گرفته بود. مثلا برخی از سنگ قبرهای تاریخی در فرآیند بازسازی از بین می رفت یا داخل انبار قرار می‌گرفت و به جای آنها سنگ قبرهای تازه و نو نصب می شد. همان زمان هم ما به ماجرا ورود پیدا کردیم و از مسئولان امامزاده عبدالله خواستیم تا با سازمان میراث فرهنگی هماهنگ شوند. خوشبختانه این اتفاق هم افتاد و بسیاری از خرابی ها ترمیم و بازسازی شد.
رییس کمیته میراث فرهنگی شورای شهرتهران در مورد نظارت سازمان میراث فرهنگی بر بهسازی ابن باویه نیز گفت: خوشبختانه با کارشناسان میراث فرهنگی هم صحبت کردم و قرار شده بازدیدی از این قبرستان داشته باشند و بر فرآیند بهسازی نظارت داشته باشند. در همین راستا مسئولان ابن باویه و سازمان اوقاف نیز کمال همکاری را دارند و کاملا به دنبال حفظ  سبقه تاریخی آن هستند و تصور می کنم به زودی تمامی سوء تفاهم ها و ابهاماتی که در مورد این قبرستان وجود دارد با بازسازی کارشناسی آن، رفع خواهد شد.
حالا به نظر می رسد بخش مهمی از تاریخچه ری و حتی تهران این روزها در سنگ محکی جدید قرار گرفته است. اینکه یکی از قدیمی ترین قبرستان های پایتخت امروزی می شود یا همچنان با همان حال و هوای خوب و باصفای قدیم، برای گذشتگان به یادگار خواهد ماند؛ کتابچه ای نفیس از چهره های سرشناسی چون: شیخ محمد حسین زاهد تهرانی، میرزا ابوالحسن حکیم متخلص به جلوه، میرزا لطفعلی نصیری، ملقب به صدر الافاضل، دانشمندی فاضل و از مشاهیر علم و تقوی در قرن چهاردهم هجری، میرزا طاهر تنکابنی، از علمای معروف تهران، سید محمد تنکابنی (صاحب کتاب ایضاح الفوائد) که مراتب قداست و زهد و تقوای وی زبانزد خاص و عام می‌باشد، مرحوم شیخ رجبعلی نکوگویان معروف به خیاط، که از اوتاد و اتقیأ و از سالکین الی الله زمان خود بوده، مرحوم جهان پهلوان تختی،  مرحوم علی اکبر دهخدا نویسنده و پژوهشگر ایرانی و گردآورندهٔ لغت‌نامه دهخدا،  دکتر سید حسین فاطمی که از ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲ در دولت دکتر مصدق وزیر امور خارجه ایران بود، رحیم موذن‌زاده اردبیلی گوینده اذان ایرانی مشهور و تاریخی جهان اسلام، میرزاده عشقی، شاعر دوران مشروطیت، روزنامه‌نگار و نویسنده ایرانی،  شهدای 30 تیر سال 1331 و….