احمد ابوحمزه، ری‌شناس | ایـوان ری ظرفیت جهانی شدن دارد

این خبر وجوه مختلفی دارد که مهم‌ترین وجه آن نگرانی اهالی محله ظهیرآباد برای تأثیرگذاری این کشف تازه بر فعالیت مجموعه نوپای رازی است. نگرانی علاقه‌مندان آثار باستانی درباره سرنوشت شواهد تاریخی کشف شده هم نکته پراهمیت دیگری است که نمی‌توان به سادگی از آن گذشت. در گفت‌وگو با «احمد ابوحمزه» پرسش‌ها و ابهاماتی را که درباره این شواهد تاریخی و مجموعه فرهنگی وجود دارد بررسی کردیم. ابوحمزه، ری‌شناس، صاحب مدرک دکترای تاریخ ایران دوران اسلامی وعضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان پردیس شهید مفتح شهرری است.

  سازندگان مجموعه فرهنگی‌ـ گردشگری رازی ساخت این مجموعه در کنار برج طغرل را باعث رونق گردشگری و حفاظت از برج می‌دانند، اما با کشف شواهد باستانی در اطراف برج، کارشناسان از ساخت مجموعه در این محل انتقادهایی داشته‌اند. نظر شما درباره جانمایی مجموعه رازی در کنار برج طغرل چیست؟

آثار باستانی حریمی دارند که ساخت‌وساز و گودبرداری در این حریم ممنوع است. پروژه ساخت این مجموعه در اسناد شهرداری سال‌های ۱۳۵۱‌ـ ۱۳۵۲ نیز وجود داشت. در سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۷ تلاش کردم خطرات ساخت این مجموعه در کنار برج تاریخی طغرل را به مدیران شهری وقت گوشزد کنم، اما متأسفانه توجهی نشد و حفریات پروژه ادامه پیدا کرد تا پل «صوفی رازی» در نزدیک میدان معلم فرو ریخت. پل را بازسازی کردند، اما این اتفاق در آن دوران باعث شد کار نیمه‌کاره باقی بماند و هم‌محله ظهیرآباد تا سال‌ها فریز شد و هم ساخت‌وساز املاک آن راکد ماند. این مجموعه با صرف زمان و هزینه طولانی ساخته شد و به دلیل قرار گرفتن در محدوده مسکونی برای ساخت آن املاک زیادی تخریب شدند که این ساخت‌وسازها و تخریب‌ها روند فرسایشی بر برج طغرل داشت. رها کردن مجموعه به شکل نیمه‌کاره هم نه تنها اهالی محله ظهیرآباد را با مشکل روبه‌رو کرده بود، بلکه در اطراف برج طغرل فضای بی‌دفاعی به وجود آمده بود که جنبه گردشگری آن را تحت تأثیر قرار می‌داد. تکمیل و افتتاح مجموعه اتفاق خوبی است و اگر در بهره‌برداری از آن کارکردهای متناسب با سازه همجوار یک مکان تاریخی را در نظر بگیرند حتماً در رونق گردشگری برج طغرل سهم بسزایی خواهد داشت.

  با کشف شواهد باستانی که به تازگی در غرب برج طغرل اتفاق افتاده، دستیابی به شواهد تاریخی دیگر را به چه اندازه احتمال می‌دهید؟

در زلزله شدیدی که در دوره زندیه رخ داد به دلیل فعالیت گسل ری، این شهر باستانی آسیب زیادی دید و بسیاری از آثار و شواهد باستانی آن در زیر خاک مدفون شدند. برج طغرل قدمتی هزار ساله دارد و در دوره‌های مختلفی مانند دوره‌های سلجوقی، خوارزمشاهی، ایلخانی، تیموری و صفوی حیات داشته است. بنابراین حریم برج طغرل برای کاوش‌های باستان‌شناسی و پیدا کردن شواهد تاریخی محل مناسبی محسوب می‌شود، ولی وقتی گودبرداری در اطراف برج طغرل آغاز شد به تاریخ‌شناسان و باستان‌شناسان فرصت بازدید از محل را ندادند و کاوش‌های باستان‌شناسی در این مکان تا امروز معوق مانده است.

  برای حفظ و نگهداری شواهد تاریخی کشف شده در حریم برج طغرل چه پیشنهادی دارید؟

هنگام گودبرداری برای ساخت بوستانی تفریحی در غرب برج طغرل شواهد تاریخی‌ای به دست آمد که مربوط به دوره‌های سلجوقی، مغول و ایلخانی و… بود. در این گودبرداری مدرسه‌ای قدیمی تخریب شد که زیر آن تنها پناهگاه باقیمانده شهرری از دوران جنگ تحمیلی وجود داشت. این پناهگاه در سال ۱۳۶۷ و همزمان با ۳ پناهگاه دیگر ساخته شد. یکی از پناهگاه‌ها مدرسه‌ای در خیابان شهید خانلری بود که در همان سال‌ها تعداد زیادی سکه در آن پیدا شد که کتاب” سکه‌های نیشابور مشکوفه در ری” بر اساس همین سکه‌ها نگارش شد.

۲ پناهگاه دیگر در میدان نماز و در کنار مسجد ارشاد قرار داشت و سومین پناهگاه زمان بمباران‌های جنگ تحمیلی که تنها پناهگاه باقیمانده از آن زمان است، درحوالی برج طغرل قرار دارد. در جریان گودبرداری برای ساخت بوستان متأسفانه بخش زیادی از آثار یک معماری سنگی و سفالینه‌های تاریخی تخریب شدند. به‌عنوان یک تاریخ‌شناس پیشنهاد می‌کنم این بوستان به‌عنوان پارک باستان‌شناسی تاریخ ری نامگذاری و تعیین شود. شواهد و سایت گمانه‌های به دست آمده هم در محفظه‌های شیشه‌ای حفظ و با تابلوهایی معرفی شوند تا عموم مردم امکان بازدید از این آثار تاریخی را داشته باشند. نمونه این سایت باستان‌شناسی در موزه هگمتانه همدان وجود دارد که هنگام بازدید از موزه می‌توان از محوطه باستانی و محل کشف آثار تاریخی نیز دیدن کرد.

  چه اقداماتی کارکرد مجموعه رازی را برای رونق گردشگری برج طغرل افزایش می‌دهد؟

مجموعه فرهنگی‌ـ گردشگری رازی یک مجموعه مدرن است، اما به دلیل قرار گرفتن در مجاورت برج طغرل شایسته‌تر بود از نظر ظاهر و معماری میان این مجموعه و برج هماهنگی ایجاد شود، اما شکاف‌های روی شیشه‌های مجموعه(ایوان ری) تنها بخشی است که با معماری و نمای برج هماهنگی دارد. به دلیل اینکه در تهران مکان‌های زیادی به نام «رازی» نامیده شده، پیشنهاد کردیم مجموعه فرهنگی محله ظهیرآباد «ایوان ری» نامگذاری شود و در فضای داخلی آن بخش‌هایی به موزه آثار و مفاخر معاصر ری اختصاص پیدا کند. این مجموعه فاخر ظرفیت به دست آوردن جایگاهی جهانی را دارد. برای کسب این جایگاه لازم است مجموعه ایوان ری علاوه بر درآمدزایی برای محله پیوست‌های فرهنگی داشته باشد. مثلاً می‌توان این محل را به‌عنوان محل مطالعه و درآمدزایی در حوزه سنگ‌نگاره‌ها و حکاکی سنگ قرار داد. سنگ‌نگاره‌هایی که در ری وجود دارد به خوبی تاریخ این شهر را روایت می‌کنند و ظرفیت‌های خوبی برای رونق گردشگری و درآمدزایی دارند.

• گنجینه‌های مدرن و باستانی ظهیرآباد

سال ۱۳۷۶ کلنگ ساخت مجموعه فرهنگی‌ـ تاریخی ری(رازی) در محله محروم ظهیرآباد بر زمین خورد تا با ساخت این مجموعه محله ظهیرآباد صاحب یکی از بزرگ‌ترین و مجهزترین سالن‌های آمفی‌تئاتر پایتخت، ۳ سالن سینما، موزه آثارباستانی شهر ری، مجهزترین کتابخانه و نخستین سن روباز تئاتر جنوب تهران و بسیاری از امکانات فرهنگی دیگر شود، اما تحقق این اتفاق بیش از ۲ دهه به درازا کشید و سرانجام در سال‌های اخیر در قالب رویکرد محله‌محوری مدیریت شهر تهران، تکمیل پروژه ری در اولویت پروژه‌های شهری منطقه ۲۰ قرار گرفت و اوایل خرداد امسال این مجموعه با امکاناتی شایسته و درخور به بهره‌برداری رسید. مجموعه‌ فاخر رازی در پهنه تاریخی ری و در همسایگی برج هزار ساله طغرل قرار گرفته تا ظهیرآباد را که روزی جزئی از مسیر بازرگانان جاده ابریشم بوده، به مقصد گردشگران داخلی و خارجی تبدیل کند.