سرنوشت خانه «رفاهی» در هاله‌ای از ابهام

همشهری آنلاین _ رابعه تیموری:   خانه «رفاهی» از جمله این خانه‌ها به شمار می‌آید که از معماری و هویت شاخصی برخوردار است. در سال‌های اخیر وارث خانه رفاهی برای تغییر کاربری ملک اقدام کرده و بخشی از آن به مرکزی تجاری و بخشی به زائرسرا تبدیل می‌شود. با وجود نظارت اداره میراث فرهنگی در ساخت‌وساز بنا، سرنوشت این خانه تاریخی برای کارشناسان تاریخ و فرهنگ ری در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. گزارش زیر شرح امروز و دیروز این خانه تاریخی است.

میدان کوچک شهرری با حرم حضرت عبدالعظیم(ع) فاصله چندانی ندارد و از گذشته محل گذر زائران شاه ری بوده است. در حوالی این میدان بنای آجری قدیمی وجود دارد که در مسیر زائران حرم به زیبایی دلبری می‌کند و روزهای پربروبیای جاده ابریشم را به خاطر می‌آورد. این بنای آجری که در میان اهالی ری به نام «خانه رفاهی» شهرت دارد، از دوره قاجار به یادگار مانده است. ویژگی‌های معماری خانه رفاهی بسیاری از سنت‌ها و رسوم قدیمی ایرانی را یادآوری می‌کند که در معماری امروزی از یاد رفته و به خاطره‌ها پیوسته است.

یکی از اصول معماری قدیمی توجه به مهمان، رهگذران و افراد سالخورده بود و معمولاً در فضایی خارج از حریم خصوصی خانه، فضایی برای توقف و استراحت آنها در نظر گرفته می‌شد. کنار در ورودی هلالی شکل این بنا هم به رسم معماری ایرانی سکوهایی سنگی قرار گرفته تا عابران و افراد مسن لحظاتی بنشینند و خستگی را از تن به در کنند. کنار این نشیمنگاه‌های باریک، ستون‌هایی پهن و بلند قرار گرفته که انتهای آنها به ردیفی از کنگره‌های خوش نقش و نگار می‌رسد. در ورودی‌سرا چندان بلند و بزرگ نیست و قرار گرفتن آن در قاب درگاهی هلالی باعث زیبایی آن شده است.

• معماری قاجاری

منفذهایی که در نمای بیرونی بنا دیده می‌شود از سطح زمین فاصله زیادی دارند تا حریم فضای داخل بنا از نگاه‌های نامحرم حفظ شود. با وجود ساخت‌وساز در داخل بنا، در ورودی باز نیست و از ساختمان داخلی خانه رفاهی فقط ساختمان بلند قامت آجری پیداست که سینه به سینه دیوار بیرونی خانه قد علم کرده و آجرهای غبار گرفته‌اش از سالخوردگی آن خبر می‌دهند. در بلندترین قسمت این ساختمان نورگیرهای بزرگی نصب شده که بیش از آنکه به پنجره شباهت داشته باشد، شبیه درهایی کوتاه و باریک است. پلکان‌های بلند و طولانی از اجزای مهم ساختمان داخلی خانه رفاهی به شمار می‌آید و به رسم معماری دوره قاجار پلکان‌ها در ساختمان حالتی مرکزی دارند. در پنجره‌های کوچک و فراوان خانه طرح‌های رنگی دیده نمی‌شود و رنگ‌های مات و یکنواخت در و دیوار، عمر دراز خانه را بیشتر به رخ می‌کشند. وارث ملک تمایلی ندارد خانه قاجاری موروثی او به‌عنوان بنایی تاریخی مورد توجه قرار بگیرد و بازدید عمومی داشته باشد.

• خانه‌های تاریخی جزئی از هویت ری هستند

این خانه مدت‌ها خالی از سکنه و متروکه بود، اما به سرنوشت معمول اغلب بناهای متروکه دچار نشد و از دسترس افراد بی‌خانمان دور ماند. «افسر غلامی» از ساکنان میدان کوچک شهرری است. او می‌گوید: «از سال‌ها پیش کسی در خانه رفاهی زندگی نمی‌کند و این خانه خالی است. مالک آن گاهی به ملکش سرکشی می‌کند و اجازه نمی‌دهد افراد غریبه وارد خانه شوند.» بنرها و تابلوهایی که در اطراف خانه رفاهی نصب شده، ساخت‌وساز و تغییر کاربری ملک را نشان می‌دهد.

غلامی می‌گوید: «همسایه‌های خانه رفاهی از ساخت‌وساز این ملک ناراضی نیستند، ولی ساخت زائرسرا و هتل شلوغی میدان کوچک را بیشتر می‌کند و اگر پارکینگ هتل تأمین نشود، بی‌نظمی میدان افزایش پیدا می‌کند.» گفته می‌شود خانه رفاهی جزء آثار تاریخی شهرری محسوب نمی‌شود، اما ملکی واجد ارزش شناخته شده و تجاری شدن ملک نگرانی دوستداران تاریخ و فرهنگ ری را در پی داشته است. «احمد ابوحمزه» می‌گوید: «خانه‌های تاریخی شهرری نه تنها از جنبه معماری، بلکه به‌عنوان اسنادی که هویت و پیشینه ساکنان این شهر باستانی را بازگو می‌کنند، ارزشمندند و نباید مورد غفلت قرار بگیرند.» شخصی بودن خانه‌های تاریخی، دسترسی و نظارت سازمان میراث فرهنگی را محدود می‌کند. این ری‌شناس و کارشناس تاریخ می‌گوید: «با توجه به احتمال وجود دفینه‌های باارزش و تاریخی در این شهر، نظارت بر مراحل بهسازی خانه رفاهی و سایر خانه‌های تاریخی ری یک ضرورت به نظر می‌رسد.»

۱۰ خانه و بنای مسکونی بخش مرکزی شهرری دارای ارزش تاریخی خاصی هستند. خانه‌های ثقفی، ‌پورسعدی، رفاهی، ‌صدری، ‌کلیدداری، فرزانه، ‌پورامینی و باغ ملک از جمله این بناها به شمار می‌آیند.

• میدان کوچک مانند گذشته‌هاست

میدان کوچک یکی از معروف‌ترین نقاط شهرری به شمار می‌آید که البته چندان هم به میدان شبیه نیست. این میدان در ضلع شرقی بازار حرم حضرت عبدالعظیم(ع) واقع شده و از گذشته‌های دور به همین نام معروف بوده، اما چرا این میدان به میدان کوچک معروف شده است؟   در گذشته میدانگاهی بزرگی کنار میدان کوچک واقع شده بود که در آن کسب و کار و تجارت رونق داشت. به دلیل رونق این بازار، میدان کناری آن به میدان کوچک معروف شد. در اطراف میدان کوچک انواع مغازه‌ها به چشم می‌خورد؛ از کبابی‌هایی که عطر خوش کباب‌شان اشتهای هر تازه واردی را بر می‌انگیزد تا فروشگاه‌های قدیمی که وسایل نو و دست دوم مختلف را عرضه می‌کنند.   نزدیک بودن میدان کوچک به بازار و خیابان حرم سبب شده تا این بازارچه محلی برای اهالی و مسافران و زائران شهرری جذابیت زیادی داشته باشد.

بسیاری از صاحبان مغازه‌های این بازارچه هنوز هم به رسم گذشته دکانداری می‌کنند. این کاسبان که اغلب سن و سالی از آنها گذشته، گوشه‌ای می‌نشینند و زیرچشمی مراقب هستند تا شاگرد مغازه یا فرزندی که پا جای پای پدر گذاشته است به خوبی مشتری‌داری کند. زمانی در این میدانگاهی یک مغازه روغن‌کشی وجود داشت که روغن کنجد تولید می‌کرد. کار روغن‌کشی به وسیله آسیاب مخصوصی انجام می‌شد که نیروی محرکه آن چهارپایانی مانند قاطر بود. بعدها این مغازه به کارگاه تولید حلواشکری تبدیل شد. بسیاری از فروشگاه‌های میدان کوچک هنوز حال و هوای قدیم را دارند و خاطرات گذشته ری را به خاطر می‌آورند.

• بخش تاریخی بنا حفظ می‌شود

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان ری می‌گوید: «مجوز ساخت‌وساز خانه رفاهی با شرط حفظ آثار تاریخی و مرمت ملکی صادر شده است. این ملک در سال ۱۳۹۶ مجوز ساخت با حفظ آثار تاریخی و مرمت گرفته است.» «نوروز تقی‌پور» بخش‌های واجد ارزش این خانه‌ قاجاری را جداره و سردر ورودی ملک تا انتهای بخش سمت راست آن و زیرزمین خانه می‌داند و می‌گوید: «ضوابط ساخت خانه‌های تاریخی به مالک اعلام شده و طرح و نقشه‌ ساخت زائرسرا توسط کارشناسان میراث فرهنگی بررسی شده است. مالک باید پروژه‌ را طبق ضوابط تعیین شده عملیاتی کند.»