در سال‌های اخیر، پس از فجایع طبیعی، معمولا شایعات و نظریه‌های بی‌اساس زیادی در فضای مجازی منتشر می‌شود و سیل‌های اخیر هم از این موضوع مستثنی نیست. در فضای احساسی پس از حادث شدن بلایای طبیعی، برخی افراد به‌دنبال یافتن مقصر، بدون ذره‌ای تأمل انگشت اتهام خود را به هر سویی می‌گیرند.
این‌بار پس از بارش‌های سنگین ابتدای سال جاری که متأسفانه باعث کشته‌شدن تعدادی از هموطنان و خسارات جبران‌ناپذیری شده، بحث «دستکاری آب‌وهوا» و «دستکاری اقلیمی» بار دیگر سر زبان‌ها افتاده است. اما آیا سیل‌های اخیر ایران واقعا نتیجه‌ی توطئه‌ی خارجی است؟
دستکاری آب‌وهوا به‌چه معنا است؟
دستکاری آب‌وهوایی به مجموعه‌ای از فعالیت‌های عمدی بشر برای دستکاری کردن یا تغییر دادن آب‌وهوا گفته می‌شود.
پیش از ادامه بد نیست بار دیگر تفاوت آب‌وهوا و اقلیم را مرور کنیم. بنابه تعریف ناسا، آب‌وهوا (Weather) به شرایط جوی در بازه‌های کوتاهِ زمانی و اقلیم (Climate) به رفتار جو طی بازه‌های زمانی بلند گفته می‌شود. باتوجه به این تعریف مشخص است منظور کسانی که از عبارت «دستکاری اقلیمی» استفاده می‌کنند، به احتمال زیاد «دستکاری آب‌وهوایی» است؛ چراکه حتی در فیلم‌های علمی-تخیلی هم کمتر دیده می‌شود کسی سعی داشته باشد مثلا اقلیم گرم و خشک یک منطقه‌ی صحرایی را به اقلیم سرد کوهستانی یا بالعکس تبدیل کند.
بارورسازی ابرها
مقاله‌ی مرتبط:
معروف‌ترین و پرکاربردترین نوع دستکاری آب‌وهوا، بارورسازی ابرها است. در بارورسازی ابرها با استفاده از مواد شیمیایی مانند یدید نقره، یدید پتاسیم و یخ خشک (دی‌اکسید کربن جامد) سعی می‌شود به فرایند هسته‌زایی کریستال‌های یخ موجود در ابرها کمک شود. بارورسازی ابرها فرایندی علمی است و کشورهای مختلف (از جمله ایران) تابه‌حال از آن استفاده کرده یا می‌کنند. برای مثال ایالات متحده‌ی آمریکا درجریان جنگ ویتنام طی عملیات پاپ‌آی (ملوان زبل) سعی داشت با بارورسازی ابرها باعث افزایش بارندگی و درنتیجه گل‌آلود شدن راه‌های ارتباطی ویت‌کنگ‌ها شود. چین هم در جریان بازی‌های المپیک سال ۲۰۰۸ در تلاش بود تا با بارورسازی و تخلیه‌ی زودهنگام ابرها در برخی شهرها، هوای پکن را قبل از مراسم افتتاحیه و اختتامیه کنترل کند. اما اینکه استفاده از این روش تاچه‌حد می‌تواند مؤثر باشد، محل اختلاف جوامع علمی است.
نتایج تحقیقات اتحادیه‌ی دانشمندان آمریکایی (FAS) عملیات پاپ‌آی را دارای «تأثیر ناچیز» توصیف می‌کند و بسیاری از دانشمندان در اثربخشی اقدام چین برای باروری ابرها در المپیک ۲۰۰۸ شک دارند. راب جکسون، اکولوژیست دانشگاه استنفورد درباره‌ی مؤثر بودن روش‌های بارورسازی ابرها می‌گوید:
فکر می‌کنم بتوان در برخی مناطق تحت شرایط خاص، مقدار اندکی بارش باران یا برف را بیشتر کرد؛ اما این با ادعای افزایش قابل اطمینان بارندگی کاملا تفاوت دارد.
در بارورسازی ابرها معمولا از یدید نقره استفاده می‌شود
تاکنون آزمایش‌های متعددی در سراسر جهان درباره‌ی بارورسازی ابرها انجام شده که نتایج آن‌ها از «بدون تأثیر» تا «همراه‌با تأثیر اندک» متغییر است. در یکی از آزمایش‌های معروف با نام «پروژه‌ی پایلوت دستکاری آب‌وهوایی وایومینگ» (به اختصار WWMPP) نتیجه گرفته شد که «بارورسازی ممکن است بتواند میزان بارش برف را تا میزان حداکثر ۳ درصد در طول کل فصل بارش افزایش بدهد».
داوود پرهیزکار، رئیس پیشین سازمان هواشناسی کشور که خود دانش‌آموخته‌ی دکتری هواشناسی است، سال گذشته در مصاحبه با تابناک، بارورسازی ابرها را «روشی غیرعملی، پرهزینه و ناکارآمد» دانسته و در ادامه گفته بود:
طی ۷۰ سالی که از عمر بارورسازی ابرها در جهان می‌گذرد، کشورهای بسیار زیادی به این حوزه ورود کرده‌اند و سعی داشتند به روش‌های مختلف، مقدار بارش را در مناطق خود بالا ببرند و نتایج همه این تلاش‌ها منجر به انتشار مقالات متعدد در مجلات علمی جهان شد و جالب اینکه در میان این مقالات متعدد، حتی یک مقاله یافت نمی‌شود که ادعا کند ازطریق بارورسازی ابرها، مشکل کم آبی حتی در یک منطقه کوچک و در یک بازه زمانی کوتاه حل شده و در بسیاری از این مقالات به‌ویژه مقالاتی که اخیرا منتشر شده، به این نتیجه رسیده‌اند که باروری ابرها راه‌حل رفع مشکل خشکسالی و کم‌آبی نیست. بنابراین کشورهایی که در دنیا صاحب تکنولوژی بارورسازی ابرها هستند، نظیر آمریکا، این شیوه را رها کرده‌اند و سراغ مدیریت منابع آب رفته‌اند.
برای یافتن پاسخ این پرسش که «آیا کشوری می‌تواند ازطریق بارورسازی ابرها باعث بروز سیل در کشوری دیگر شود؟»، نظر اساتید اقلیم‌شناسی را جویا شدیم. دکتر عباس مفیدی، استاد اقلیم‌شناسی در گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد در پاسخ به پرسش زومیت، ما را به یکی از مقالات خود درباره‌ی باروری ابرها ارجاع داد. در قسمت نتیجه‌ی این مقاله می‌خوانیم:
هر عملیات باروری از نظر مکانی در مقیاس کوچک روی یک یا چند ابر خاص انجام می‌گیرد و درعین‌حال از نظر زمانی نیز در مدتی کوتاه به اجرا درمی‌آید؛ به‌طوری‌که تنها حدود ۱۵ تا ۲۰ دقیقه پس از انتقال مواد به داخل ابر بارش آغاز می‌شود و عموما مدت زمان کوتاهی پس از آن به پایان می‌رسد […].
باتوجه به بحث‌های فوق، پذیرش نظراتی از قبیل اینکه «ابرهای بارورشده‌ی گیلان در افغانستان باریده‌اند»، از پایه و اساس علمی برخوردار نخواهند بود.
بارورسازی ابرها روشی محلی است و نمی‌توان از یک سوی دنیا ابرهای سوی دیگر را بارور کرد
متن کامل مقاله‌ی دکتر مفیدی را می‌توانید از اینجا مطالعه کنید.
جدا از اینکه بارورسازی ابرها را بی‌تأثیر بدانیم یا اثربخش، دو موضوع را نباید فراموش کرد:
اول اینکه بارورسازی ابرها حتی در صورت اثربخش بودن، روشی محلی است و نیاز به پرواز هواپیما یا پهپاد روی منطقه‌ی مورد نظر دارد؛ به بیان دیگر، نمی‌توان از آن سوی دنیا، ابرهای کشوری در گوشه‌ای دیگر از دنیا را بارور کرد.
دوم اینکه زمانی می‌توان ابرها را بارور کرد که در وهله‌ی اول ابری در کار باشد. این درحالی‌است که بسیاری از تئوری‌های دستکاری آب‌وهوایی مدعی ایجاد یا دزدی ابر هستند. به‌قول روئلف برویتخس، رئیس کارگروه دستکاری آب‌وهوایی در مرکز ملی تحقیقات جوی آمریکا: «نمی‌توان ابر ساخت یا ابر را فراری داد».
هارپ
مقاله‌ی مرتبط:
هنگامی که بحث دستکاری آب‌وهوا درمیان باشد، به‌سختی می‌توان از کنار پای ثابت نظریه‌های توطئه یعنی «هارپ» گذشت. متأسفانه تعدد ادعاهای مرتبط با هارپ و ماهیت علمی و گسترده‌ی این پروژه باعث می‌شود نتوانیم در این مطلب به‌صورت تفصیلی به آن بپردازیم؛ اما خوشبختانه پیش‌تر در زومیت در مطلبی با عنوان «نگاهی علمی و عمیق به هارپ و توانایی‌های آن» به‌طور جامع به این موضوع پرداخته شده است. در قسمتی از این مقاله درباره‌ی نقش هارپ در تغییرات آب‌وهوایی می‌خوانیم:
پروفسور عمران اینان از دانشگاه استنفورد طی گفتگویی با نشریه Popular Science اعلام کرد نظریه‌های توطئه‌ای که پیرامون کنترل آب‌وهوا توسط دولت آمریکا وجود دارند، کاملا مردود هستند. او می‌گوید که درحال‌حاضر بشر نمی‌تواند کاری انجام دهد که در سیستم آب‌وهوایی زمین اختلال ایجاد کند. وی عقیده دارد حتی اگر قدرت تجمعی سیگنال‌های هارپ در بیشترین حالت خود باشد، باز هم در مقایسه با یک آذرخش بسیار ناچیز است و این درحالی‌است که ما به‌طور متوسط در هر ثانیه شاهد وقوع ۵۰ تا ۱۰۰ آذرخش در نقاط مختلف جهان هستیم.
هارپ در مرکز بسیاری از نظریه‌های توطئه درباره‌ی دستکاری آب‌وهوا قرار دارد
اگر به موضوع هارپ و نظریه‌های توطئه‌ی پیرامون آن علاقه دارید، می‌توانید این مقاله‌ی رشنال‌ویکی را مطالعه کنید.
دستگاه تولید ابر ناسا
چند وقتی است که ویدیویی با عنوان «دستگاه تولید ابر ناسا» در سایت‌های خبری و شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شود. در این ویدئو، جرمی کلارکسون را درکنار مجموعه‌ای عظیم با لوگوی ناسا می‌بینیم که از آن بخار آب خارج می‌شود.
این کلیپ درواقع ترکیبی از دو ویدیوی آزمایش موتور موشک به‌وسیله‌ی ناسا است. در قسمت اول کلیپ شاهد تصاویری از تست موتور موشک RS-25 هستیم که از آن در شاتل فضایی استفاده می‌شد و قسمت دوم آن مربوط‌به تست موتور موشک RS-68 در مجموعه‌ای تلویزیونی با نام «سرعت» است که در سال ۲۰۰۱ از بی‌بی‌سی پخش می‌شد و کلارکسون مجری آن بود.
هر دو موتور موشک یادشده از نوع سوخت مایع هیدروژن-اکسیژن هستند و درنتیجه فرآورده‌ی خروجی از نازل آن‌ها بخار آب است. به‌دلیل تراکم بالا، این فراورده‌ی خارج‌شده از موتور موشک ممکن است در فاصله‌ای اندک از محل آزمایش شبیه به باران ببارد.
آزمایش موتور موشک RS-25 توسط ناسا. تصاویر و ویدیوهای این تست به‌عنوان «دستگاه ساخت ابر ناسا» در اینترنت دست‌به‌دست می‌شوند
ناسا چیزی به اسم ماشین ابرساز دراختیار ندارد و ویدیوهای ادعایی، مربوط‌به آزمایش موتور موشک هستند
این نوع آزمایش‌ها معمولا چند ثانیه بیشتر به‌طول نمی‌انجامند؛ چراکه عمر این موتورها محدود است و حتی در حالت استفاده‌ی عادی روی موشک نیز بیش از چند دقیقه نمی‌توانند روشن بمانند. علاوه‌بر عمر کوتاه، قیمت چنین موتورهایی بسیار گزاف و فرایند تهیه‌ی هیدروژن و اکسیژن مایع بسیار پرهزینه است. این دلایل را وقتی درکنار صدای وحشتناک موتور موشک و بارش تقریبا آنی بخار آب خارج‌شده از موتور بگذاریم، متوجه می‌شویم که چرا تولید ابر با موتور موشک عملی نیست.
درنهایت اگر علاقه دارید درباره‌ی این ویدئو و شایعه‌ی دستگاه ابرساز ناسا بیشتر بخوانید، می‌توانید این مطلب از ورج یا این مقاله‌ی فوربز (که نویسنده‌ی آن عضو کمیته‌ی علوم زمین ناسا است) را مطالعه کنید. همچنین نسخه‌ی کامل و تقطیع‌نشده‌ی ویدیوی بی‌بی‌سی را می‌توان از اینجا مشاهده کرد.
مورد عجیب دانشمند آمریکایی
در یکی از استدلال‌های جدید برای اثبات غیرطبیعی بودن تغییرات اقلیمی ایران، به ادعاهای شخصی با نام جیم لی استناد می‌شود. این فرد که برخی سایت‌های وطنی از او با عنوان «دانشمند و اقلیم‌شناس آمریکایی» و «متخصص حوزه‌ی دستکاری اقلیمی» یاد می‌کنند، ادعا می‌کند «اگر به دستکاری اقلیمی باور ندارید، ساده‌لوح هستید».
با صرف اندکی وقت و جستجویی ساده می‌توان فهمید که لی، اداره‌کننده‌ی سایت و کانال یوتیوبی با نام climateviewer.com است. با مراجعه به قسمت «درباره‌ی» سایت و بررسی پروفایل لینکدین جیم لی متوجه می‌شویم که وی با نام کامل جیمز فرانکلین لی جونیور، تحصیلات خود را در تکنیکال کالج کارولینا گذرانده است. این مؤسسه که یک کالج منطقه‌ای (Community College) است، مانند دیگر مؤسسات مشابه در آمریکا دوره‌های آموزشی دوساله برای آماده کردن دانش‌آموزان دبیرستانی برای ورود به دانشگاه برگزار می‌کند.
برخی سایت‌های ایرانی از فردی با نام جیم لی به‌عنوان «دانشمند اقلیم‌شناس آمریکایی» و «متخصص دستکاری آب‌وهوا» یاد می‌کنند
شاید جالب‌تر از محل و میزان تحصیلات، رشته‌ی تحصیلی این «متخصص دستکاری اقلیمی» باشد. باتوجه‌به اطلاعات مندرج در لینکدین جیم لی، رشته‌ی تحصیلی او کامپیوتر یا به‌صورت دقیق‌تر IT است. این یعنی «دانشمند آمریکایی اقلیم‌شناس» ما، مدرکی معادل کاردانی کامپیوتر از یک مؤسسه‌ی نه‌چندان معتبر دارد.
با مراجعه به کانال یوتیوب جیم لی می‌توان انواع و اقسام نظریه‌های توطئه را در آن یافت؛ از هارپ و کنترل ذهن گرفته تا سمی بودن پسدمه‌ی هواپیما‌ها؛ تئوری‌هایی که بارها توسط جوامع علمی و دانشمندان واقعی رد شده‌اند.
چند نمونه از ویدیوهای موجود در کانال یوتیوب و سایت جیم لی
کانال و وبسایت جیم لی نمونه‌ای کلاسیک از ادعاهای شبه‌علم است. متأسفانه افرادی مانند لی در فضای مجازی کم نیستند و نمونه‌های مشابه فراوانی را می‌توان یافت که به‌صورت تخصصی و تمام‌وقت درباره‌ی موضوعاتی مانند موجودات فضایی، بشقاب‌پرنده، پاگنده، یتی و حتی تخت‌بودن زمین تولید محتوا می‌کنند. شاید برای مخاطب فارسی‌زبان، تشخیص منبع انگلیسی معتبر از غیرموثق کار سختی باشد و حتی مخاطب انگلیسی‌زبان هم در تشخیص علم از شبه‌علم دچار مشکل شود و از این جهت بر آن‌ها خرده‌ای نیست؛ اما در چنین مواقعی از یک رسانه‌ی رسمی انتظار به‌مراتب بیشتری می‌رود.
فیلم‌های هالیوودی چه می‌گویند؟
گمان نمی‌کنم نیاز باشد به خوانندگان زومیت این نکته را یادآوری کنیم که فیلم‌های هالیوودی (مخصوصا از نوع علمی-تخیلی) منبع مناسبی برای بررسی موضوعات مرتبط با علم نیستند؛ اما ازآنجایی که متأسفانه در برخی از استدلال‌ها درباره‌ی دستکاری آب‌وهوایی همچنان به این فیلم‌ها استناد می‌شود، بد نیست اشاره‌ی مختصری به آن‌ها داشته باشیم.
فیلم‌های هالیوودی در درجه‌ی اول برای سرگرم کردن ساخته می‌شوند و توجه به جنبه‌ی علمی در آن‌ها معمولا در انتهای فهرست اولویت‌ها است
تغییرات اقلیمی ازآنجایی‌که ظرفیت بالایی برای خلق داستان‌های آخرالزمانی دارد، همواره برای فیلم‌های هالیوودی موضوع جذابی بوده است. از فیلم «روزِ پس از فردا» که در آن گرمایش جهانی ناگهان تبدیل به سرمایش جهانی و سپس عصر یخبندان شد، تا فیلم «۲۰۱۲» که در آن نوترینوها هسته‌ی زمین را گرم می‌کردند، توجه به جنبه‌ی علمی داستان معمولا در انتهای فهرست اولویت‌های کارگردان است.
«طوفان جهانی» (Geostorm) با بازی جرارد باتلر، یکی از جدیدترین فیلم‌های هالیوودی در این سبک به‌شمار می‌رود و ازآنجایی که موضوع فیلم دستکاری آب‌وهوا است، توجه بسیاری از نظریه‌پردازان توطئه به آن جلب شده است. اگر قصد تماشای این فیلم را دارید و نمی‌خواهید موضوع آن برای‌تان لوث شود، کافی‌است در همین حد بدانید که در این فیلم، بشر شبکه‌ای از ماهواره‌ها و یک ایستگاه بین‌المللی را برای کنترل آب‌وهوا در مدار زمین قرار داده است.
فیلم ژئواستورم یا طوفان جهانی با بازی جرارد باتلر درباره‌ی دستکاری عمدی آب‌وهوا است
وبسایت مادربورد بررسی جامعی از امکان وقوع حوادث فیلم طوفان جهانی در دنیای واقعی انجام داده و در پایان نتیجه گرفته است که این فیلم هیچ مبنای علمی ندارد. دیوید کیث، استاد فیزیک کاربردی دانشگاه هاروارد در مصاحبه با مادربورد می‌گوید این فیلم تقریبا هیچ رابطه‌ای با علم ندارد. کیث که خود عضو گروهی از دانشمندان هاروارد است که درباره‌ی امکان مهندسی اقلیم با استفاده از آیروسل تحقیق می‌کنند، درباره‌ی دستکاری آب‌وهوایی می‌گوید:
دکمه‌ای جادویی برای دستکاری [آب‌وهوا] به‌گونه‌ای که باعث ایجاد ناگهانی طوفان در منطقه‌ای خاص شود، وجود ندارد.
مقاله‌ی کامل مادربورد را می‌توانید از اینجا بخوانید. مطالعه‌ی این مقاله‌ی فوربز درباره‌ی علل غیرعلمی بودن فیلم طوفان جهانی هم خالی از لطف نیست.
جمع‌بندی
مقاله‌های مرتبط:
وقتی صحبت از استفاده‌ی نظامی کشورها از تکنولوژی‌های فوق پیشرفته و سری درمیان باشد، هیچ گزینه‌ای را نمی‌توان نامحتمل دانست؛ اما باتوجه به‌اینکه اکثریت قریب به اتفاق جامعه‌ی علمی اعتقاد دارند دستکاری آب‌وهوایی تأثیر بسیار ناچیزی (آن هم به‌صورت محلی و نه از راه دور) در تغییر آب‌وهوا دارد، بسیار بعید به‌نظر می‌رسد که بارش‌های اخیر ایران منشأ غیرطبیعی داشته باشند.
حتی اگر افراد و رسانه‌هایی که بسط‌دهنده و مروج ایده‌ی «دستکاری آب‌وهوایی در سیل اخیر» هستند، از این کار نیت و هدفی خیر (مانند آگاه‌سازی مردم از خطرات تغییرات اقلیمی) داشته باشند، روش درستی را برای رسیدن به هدف خود درپبش نگرفته‌اند. دست یازیدن به انواع اخبار دروغ، شبه‌علم، دانشمندان جعلی و نظریه‌های توطئه تنها باعث ازبین‌رفتن اعتماد مردم به رسانه می‌شود.