اسپاسم یا گرفتگی‌های عضلانی، ناشی از انقباض‌های ناگهانی و غیرارادی یک ماهیچه یا گروهی از ماهیچه‌هاست. این اسپاسم‌ها ممکن است بر اثر کشیدگی بیش‌ازحد ماهیچه به وجود آیند که به درد منجر می‌شوند. معمولا بیماری‌هایی چون فیبرومیالژیا (نوعی سندروم درد اسکلتی ـ عضلانی مزمن)، گردن‌درد و کمردرد موجب اسپاسم و دردهای عضلانی می‌شوند.
از طرفی، اسپاستیسیتۀ عضلانی نوعی اسپاسم عضلانی دائمی است که موجب سفتی، خشکی یا گرفتگی عضلات می‌شود. این اسپاسم در راه‌رفتن عادی، صحبت‌کردن یا هر حرکت دیگر اختلال به وجود می‌آورد. وقتی بخش‌هایی از مغز یا نخاع که مربوط به حرکات‌اند صدمه می‌بینند، اسپاستیسیتۀ عضلانی ایجاد می‌شود. از بیماری‌هایی که موجب اسپاستیسیتۀ عضلانی می‌شوند می‌توان به گرفتگی بافت‌های گوناگون (MS)، فلج مغزی و اسکلروز جانبی آمیوتروفیک (ALS) اشاره کرد.
داروهای تجویزی از درد و ناراحتی‌های ناشی از اسپاسم یا اسپاستیسیتۀ عضلانی می‌کاهند. علاوه بر این، استفاده از داروهای بدون نسخه نیز در برطرف‌کردن دردهای مرتبط با اسپاسم عضلانی مفیدند.
داروهای تجویزی شل‌کننده عضلات
داروهای تجویزی شل‌کننده عضلات در ۲ گروه ضداسپاسمودیک و ضداسپاستیک قرار دارند. داروهای ضداسپاسمودیک برای درمان اسپاسم‌های عضلات و داروهای ضداسپاستیک برای درمان اسپاستیسیتۀ عضلانی استفاده می‌شوند. برخی از داروهای اسپاسمودیک مانند تیزانیدین نیز برای درمان اسپاستیسیتۀ عضلانی مناسب‌اند. منتها داروهای ضداسپاستیک را نمی‌توان برای درمان اسپاسم‌های عضلانی تجویز کرد.
۱. داروهای ضداسپاسمودیک (SMR)
داروهای ضداسپاسمودیک (شل‌کننده‌های عضلانی که به‌صورت مرکزی عمل می‌کنند) همراه با درمان‌های فیزیکی و همچنین استراحت، موجب شل‌شدن عضلات گرفته می‌شوند. تصور می‌شود این داروها اثر آرام‌بخشی روی بدن دارند یا جلوی ارسال پیام‌های اعصاب به مغز را می‌گیرند و بدینترتیب درد را برطرف می‌کنند. این داروهای شل‌کننده عضلات را باید فقط ۲ تا ۳ هفته مصرف کنید. هنوز مشخص نشده است که استفاده طولانی‌مدت از آن ایمن هست یا خیر.
با وجود اینکه برای درمان اسپاسم‌های عضلانی می‌توان از داروهای ضداسپاسمودیک استفاده کرد، هنوز مشخص نشده که این داروها بهتر عمل می‌کنند یا داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAID) یا همچنین استامینوفن. علاوه بر این، داروهای ضداسپاسمودیک از داروهای غیراستروئیدی و استامینوفن عوارض جانبی بیشتری دارند.
از عوارض جانبی شل‌کننده‌های عضلانی که به‌صورت مرکزی عمل می‌کنند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- سردرد؛
- سرگیجه؛
- عصبانیت؛
- خواب‌آلودگی؛
- ادرار نارنجی یا زرشکی مایل به قرمز؛
- پایین‌بودن فشار خون هنگام ایستادن.
بهتر است هنگام استفاده از این داروها برای درمان اسپاسم‌های عضلانی، از پزشک درباره فواید و مزایای آنها سؤال کنید.
فهرست داروهای شل‌کننده‌های عضلانی که به‌صورت مرکزی عمل می‌کنند:
۲. داروهای ضداسپاستیک
داروهای ضداسپاستیک اسپاستیسیتۀ عضلانی را درمان می‌کنند و از آنها نباید در درمان اسپاسم و گرفتگی‌های عضلانی استفاده کرد. از این داروها می‌توان موارد زیر را نام برد:
-
باکلوفن
باکلوفن (لی‌یورسال) برای درمان گرفتگی و اسپاستیسیتۀ ناشی از بیماری «ام‌اس» استفاده می‌شود. روش کار این دارو به‌روشنی مشخص نیست؛ اما به نظر می‌رسد باکلوفن جلوی ارسال علائم عصبی نخاع را که موجب اسپاسم عضلانی می‌شوند می‌گیرد. عوارض جانبی این دارو خواب‌آلودگی، سرگیجه، ضعف و خستگی هستند.
-
دانترولین
دانترولین (دانتریوم) برای درمان گرفتگی‌های عضلات ناشی از جراحت‌های نخاعی، سکته مغزی، فلج مغزی یا ام‌اس استفاده می‌شود. این دارو با تأثیر مستقیم روی عضله اسکلتی، اسپاسم عضلانی را درمان می‌کند. از عوارض جانبی آن می‌توان به خواب‌آلودگی، سرگیجه، سبکی سر و خستگی اشاره کرد.
-
دیازپام
دیازپام (والیوم) برای تسکین اسپاسم‌های عضلانی ناشی از التهاب، ضربه یا اسپاستیسیتۀ عضلانی استفاده می‌شود. این دارو فعالیت نوعی انتقال‌دهندۀ عصبی را افزایش می‌دهد و بدینترتیب جلوی اسپاسم‌های عضلانی را می‌گیرد. همچنین، دیازپام آرام‌بخش است و از عوارض جانبی آن خواب‌آلودگی، خستگی و ضعف در عضلات است.
خطرات استفاده از شل‌کننده‌های عضلات
داروهای شل‌کننده عضلات مانند کاریزوپرودول و دیازپام ممکن است اعتیاد‌آور باشند. این دارو را حتما باید با تجویز پزشک مصرف کنید. همچنین، این داروها عوارض ترک دارند، مانند تشنج یا توهم (احساس چیزهایی که واقعی نیستند)؛ بنابراین هنگام ترک دارو نباید مصرف آن را به‌طور ناگهانی قطع کنید، به‌ویژه اگر مدت‌زمان طولانی از آن استفاده کرده‌‌اید.
همچنین، شل‌کننده‌های عضلات از کارایی سیستم عصبی مرکزی بدن می‌کاهند. به همین دلیل، تمرکزداشتن یا بیدارماندن برای فردی که این داروها را مصرف کرده دشوار است. اگر از این داروها مصرف می‌کنید، از فعالیت‌هایی که به هوشیاری یا هماهنگی نیاز دارد خودداری کنید، مانند رانندگی یا کار با ماشین‌آلات سنگین.
این دارو نباید با موارد زیر مصرف شود:
- داروهای خواب‌آور؛
- نوشیدنی‌های الکلی؛
- مکمل‌های گیاهی مانند گل راعی؛
- داروهای ضدافسردگی (که روی سیستم عصبی مرکزی بدن اثر می‌گذارند).
همچنین اگر هرکدام از موارد زیر در شما صدق می‌کند، پیش از مصرف داروهای شل‌کننده عضلات، با پزشک مشورت کنید:
- بیماری‌های کبدی دارید؛
- بالای ۶۵ سال سن دارید؛
- مشکلات روحی یا اختلال مغزی دارید.
داروهای آف‌لیبل برای درمان اسپاستیسیته عضلانی
برخی از داروها در ابتدا برای درمان بیماری مشخص و گروه سنی مشخصی تأیید، ساخته و تجویز می‌شوند ولی به‌مرور زمان، برای درمان بیماری‌های دیگری هم کارآمد تشخیص داده و تجویز می‌شوند. به این داروها داروهای آف‌لیبل (Off-label) یا بدون برچسب می‌گویند.
داروهای زیر به‌عنوان داروی شل کننده عضلات تأیید نشده‌اند ولی به‌اصطلاح، آف‌لیبل هستند و در صورت تجویز پزشک، در درمان علائم اسپاستیسیته عضلانی مؤثرند:
۱. بنزودیازپین
بنزودیازپین‌ها داروهای آرام‌بخشی‌اند که در شل و رها کردن عضلات مؤثرند. این داروها با افزایش اثر انتقال‌دهنده‌های عصبی خاصی، اسپاسم عضلات را درمان می‌کنند. انتقال‌دهنده‌های عصبی نوعی مواد شیمیایی‌اند که پیام‌های بین سلول‌های مغزی را تقویت می‌کنند. داروهای بنزودیازپین عوارض جانبی‌ای همچون خواب‌آلودگی، عدم‌تعادل و اختلال در حافظه دارند. در ضمن، این داروها اعتیاد‌آور نیز هستند.
از برخی داروهای بنزودیازپین‌ها می‌توان موارد زیر را نام برد:
- لورازپام (آتیوان)؛
- آلپرازولام (زاناکس)؛
- کلونازپام (کلونوپین).
۲. کلونیدین
کلونیدین با جلوگیری از ارسال علائم درد از عصب‌ها به مغز یا ایجاد اثری آرام‌بخش، عضلات را شل و درد را آرام می‌کند. کلونیدین را نباید با داروهای شل‌کننده عضلات دیگر مصرف کرد؛ مثلا مصرف کلونیدین با تیزانیدین فشار خون را تا حد بسیار زیادی کاهش می‌دهد. این دارو، هم با نام عمومی و هم با نام برند و تجاری در دسترس است.
۳. گاباپنتین
گاباپنتین (نورونتین) داروی ضدتشنج است و به‌طور معمول برای درمان تشنج از آن استفاده می‌شود. هنوز روش کار این دارو در درمان علائم اسپاستیسیته عضلانی به‌روشنی شناخته نشده است. این دارو، هم با نام عمومی و هم با نام برند و تجاری در دسترس است.
داروهای بدون نسخه درمان اسپاسم عضلانی
معمولا توصیه می‌شود برای درمان اسپاسم‌های عضلانی ناشی از کمردردهای شدید یا سردردهای عصبی، پیش از هرچیز از داروهای بدون نسخه استفاده شود. قرص شل كننده عضلات كمر و داروی شل کننده عضلات کمر اسپاسم‌های عضلانی را تسکین می‌دهند. از داروهای بدون نسخه می‌توان به داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی، استامینوفن یا ترکیبی از این داروها اشاره کرد.
۱. داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی
داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی جلوی مواردی در بدن را که موجب التهاب و درد می‌شوند می‌گیرند. این داروها، هم با نام عمومی و هم با نام برند و تجاری در دسترس‌اند و بدون نسخه فروخته می‌شوند. نسخه‌های قوی‌تر این دارو با تجویز پزشک فروخته می‌شوند. داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی به‌صورت قرص، کپسول یا سوسپانسیون تولید می‌شوند. همچنین، این داروها به‌شکل جویدنی نیز برای کودکان تهیه می‌شود. از عوارض جانبی آنها می‌توان به ناراحتی معده و سرگیجه اشاره کرد. ایبوپروفن (ادویل، مورتین) و ناپروکسن (آلیو) از انواع داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی هستند.
۲. استامینوفن
استامینوفن (تایلنول) جلوی مواردی در بدن را که موجب درد می‌شوند می‌گیرد. این دارو، هم با نام عمومی و هم با نام برند و تجاری در دسترس است و به‌شکل قرص و کپسولهای سریع‌رهش و آهسته یا پیوسته‌رهش و قرص‌های جویدنی و محلول‌های خوراکی تولید می‌شود. ترکیبات کپسولهای سریع‌رهش به‌سرعت و آهسته یا پیوسته‌رهش به‌تدریج در بدن آزاد می‌شوند. رایج‌ترین عوارض جانبی استامینوفن تهوع و ناراحتی معده است. البته یک‌سری داروی گیاهی شل کننده عضلات به‌ویژه عضلات کمر در بازار وجود دارد که می‌توانید آنها را جایگزین داروهای شیمیایی کنید.
اعتیاد و سوء‌مصرف داروهای شل‌کننده عضلات
داروهای شل‌کننده عضلات اعتیادآورند. مصرف بدون نسخه این داروها یا مصرف بیش از مقداری که پزشک توصیه کرده است احتمال وابسته‌شدن فرد به دارو را افزایش می‌دهد. با این حساب، نباید از این داروها به‌‌مدت طولانی استفاده کرد.
تقریبا تمام موارد اعتیاد و سوء‌مصرف داروهای شل‌کننده عضلات به داروی کاریسوپرودول (سوما) مرتبط است. این دارو بنا بر قوانین آمریکا در گروه مواد کنترل‌شده قرار دارد. وقتی این دارو در بدن تجزیه می‌شود، ماده‌ای به‌نام مپروبامات تولید می‌کند که خاصیت آرامش‌بخشی دارد. افرادی که به داروی کاریسوپرودول معتاد شده‌اند گاهی از این دارو سوء‌استفاده می‌کنند و حتی زمانی که دیگر به‌دلایل پزشکی به آن نیاز ندارند، بازهم مشتاق به استفاده از آن‌اند.
باقی داروهای شل‌کننده عضلات نیز اعتیادآورند. سیکلوبنزاپرین (فلکسریل) از جمله داروهای شل‌کننده عضلات است که از آن سوء‌استفاده می‌شود. مصرف طولانی‌مدت این داروها از نظر فیزیکی شما را به برخی از آنها وابسته می‌کند. به همین دلیل، هر زمان که این دارو را مصرف نکنید، علائم ترک دارو از جمله بی‌خوابی، استفراغ یا اضطراب در شما مشاهده می‌شود.
زمان مراجعه به پزشک
اگر گردن‌درد یا کمردرد دارید یا به بیماری‌هایی مبتلا هستید که باعث اسپاسم عضلانی در شما می‌شوند، ممکن است پزشک برایتان قرص شل کننده عضلات گردن یا کمر تجویز کند. علائم اسپاسم یا اسپاستیسیتۀ عضلانی را معمولا خودتان می‌توانید با استفاده از یکی از انواع داروهای بدون نسخه کنترل کنید. منتها اگر هریک از شرایط زیر را داشتید به پزشک مراجعه کنید:
- اولین بار به اسپاستیسیتۀ عضلانی مبتلا شده‌اید و علت آن را نمی‌دانید؛
- بر اثر اسپاسم‌های عضلانی متوجه تغییر شکل در بخش‌هایی از بدن خود می‌شوید؛
- اسپاستیسیتۀ عضلانی روزبه‌روز شدت می‌گیرد یا این وضعیت بارها اتفاق می‌افتد و در انجام‌دادن کارهای روزمره‌تان اختلال ایجاد می‌کند؛
- به بیماری مفصل یخ‌زدۀ ناشی از کوتاهی تاندون‌ها یا ماهیچه‌ها مبتلا شده‌اید که موجب کاهش دامنۀ حرکت شده است یا بر اثر ایجاد زخم بستر به این مشکل دچار شده‌اید؛
- به عوارض جانبی داروهای شل‌کننده عضلات مبتلا شده‌اید (تمام داروهای شل‌کننده عضلات عوارض جانبی دارند که عوارض برخی از آنها مانند صدمه به کبد ممکن است خطرناک باشد. معمولا پزشک مراقب است دارویی برایتان تجویز کند که مناسب وضعیت جسمی‌تان باشد).
درمان اسپاستیسیته و اسپاسم عضلانی مهم است. اگر این اسپاسم‌های عضلانی طولانی و شدید شوند، ممکن است در نهایت به کوتاهی ماهیچه و تاندون‌ها و خمیدگی دائمی منجر شوند. همچنین، در نظر داشته باشید اسپاسم‌های عضلانی نه‌تنها عذاب‌آورند، علامت ابتلا به نوعی بیماری‌اند که باید به‌سرعت به آن توجه کنید. اسپاستیسیته یا اسپاسم‌های عضلانی با استراحت، فیزیوتراپی و تجویز دارو برطرف می‌شوند. از پزشک بخواهید برایتان برنامه مراقبتی مناسبی تنظیم کند که دردهایتان را تسکین دهد و در آن حرکات‌تان راحت و بدون درد باشد.