روزنامه هم‌میهن نوشت: روز گذشته روز آزادی بود زیرا علاوه بر آزادشدن 10 زندانی از دو کشور ایران و آمریکا، پول‌های بلوکه‌شده ایران در کشور کره‌جنوبی نیز آزاد شد اما همزمانی این آزادی‌ها با سفر رئیس‌جمهور کشورمان به نیویورک برای حضور در مجمع عمومی سازمان ملل این سوال را در اذهان ایجاد می‌کند که با توجه به ورود سیدابراهیم رئیسی به فرودگاه نیویورک، هواپیمای حامل پنج آمریکایی زندانی در ایران فرودگاه تهران را به مقصد قطر ترک کرد، آیا به‌زودی شاهد مذاکرات مستقیم ایران و آمریکا خواهیم بود یا نه؟ این همزمانی میتواند نشانه‌ای برای این باشد که دو طرف برای استمرار مذاکرات در سطوح بالاتر تمایلات جدی دارند. هرچند با توجه به اینکه پیش از این شاهد تبادل زندانی بین دو کشور بوده‌ایم این امکان وجود دارد که همچنان مصلحت بر این باشد که توافقی میان دو کشور رخ ندهد. این مصلحت میتواند از داخل ایران باشد و میتواند فشارهایی از جناح مخالف به رئیس‌جمهور آمریکا باشد.
19 مردادماه امسال بود که در رسانههای خارجی اعلام کردند، ایران و آمریکا با میانجی‌گری قطر توافق کردهاند پنج ایرانی-آمریکایی زندانی در ایران را با پنج ایرانی زندانی در آمریکا مبادله کنند و حدود ۶ میلیارد دلار پول نفت ایران که در بانک‌های کره‌جنوبی به دلیل تحریم‌ها مسدود شده بود، به بانک‌های قطر منتقل و با نظارت این کشور و آمریکا، بدون دور زدن تحریم‌ها، برای خرید غذا و دارو استفاده شود. حال این خبر رنگ واقعیت گرفته است و علاوه بر تبادل زندانی شاهد آزادسازی ارزهای بلوکه‌شده ایران بودیم. ارزهایی که چندماهی است دولت سیزدهم برای آزادسازی آن بسیار تلاش کرد و حتی به دنبال شکایت از کره جنوبی بود اما در نهایت در مذاکرات پشت‌پرده، آمریکا با آزادسازی آن موافقت کرد. محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی در این باره روز گذشته اعلام کرد: «۵ میلیارد و ۵۷۳ میلیون و ۴۹۲ هزار یورو به حساب ۶ بانک ایرانی در دو بانک الاهلی و الدخان در قطر واریز شد.» او ادامه داد: «۱۹ مردادماه سال جاری، تمام منابع غیرقابل دسترس ایران که در بانک‌های کره جنوبی نگهداری می‌شد به حساب بانک مرکزی سوئیس برای تبدیل به یورو منتقل شد. ۶ بانک ایرانی در دو بانک قطری حساب باز کردند و طبق توافقات انجام‌شده تمام پرداخت‌ها توسط کارگزاران بانک‌های قطری و همچنین سوئیفت صورت گرفت. همچنین روز یکشنبه از مقامات قطری نامه رسمی دریافت کردیم که حساب ۶ بانک ایران فعال شده است.»
زندانی‌ها چه کسانی بودند؟
سیامک نمازی، عماد شرقی، مراد طاهباز (هر سه دوتابعیتی) و دو زندانی دیگر که نامی از آنها برده نشده است، براساس توافق صورت‌گرفته میان ایران و ایالات متحده آمریکا روز گذشته از ایران خارج شدند و به دوحه رسیدند. این افراد همگی به آمریکا خواهند رفت. سیامک نمازی یکی از زندانی‌های مبادله‌شده ضمن تقدیر از جو بایدن برای تبادل زندانی‌ها، آن را یک تصمیم سخت عنوان کرد. افراد مبادله‌شده برای ایران نیز کاوه لطف‌الله افراسیابی، مهرداد انصاری، امین حسن‌زاده، رضا سرهنگ‌پور و کامبیز عطارکاشانی هستند که از این پنج نفر، دو نفر از آنها قصد بازگشت به ایران را دارند که شب گذشته وارد تهران شدند، دو نفر نیز در آمریکا می‌مانند و یک نفر به کشوری دیگر خواهد رفت. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه ایران درباره عملیات تبادل زندانیان بین ایران و آمریکا روز گذشته گفت: «تبادل زندانیان انجام شد و پنج ایرانی زندانی در آمریکا آزاد شدند. پنج زندانی آمریکایی در ایران نیز در اختیار این کشور قرار می‌گیرند. ۲ نفر از شهروندان ایرانی آزادشده در آمریکا به کشور باز می‌گردند و یک نفر دیگر نیز با توجه به حضور خانواده‌اش به کشور دیگری سفر می‌کند و ۲ نفر دیگر نیز با توجه با سابقه حضور و زندگی‌شان در همان آمریکا باقی می‌مانند.»
علی باقری، معاون سیاسی وزارت امور خارجه که به همراه رئیس‌جمهور در نیویورک به سر می‌برد، در بدو ورود درباره توافق تهران و واشنگتن با اشاره به آزادی ایرانیان زندانی در آمریکا گفت: «بحث تبادل زندانیان و آزادسازی‌های دارایی‌ها از موضوعات مهم مطرح در مذاکرات فشرده و غیرمستقیم بین ایران و آمریکا بود. در همین چارچوب آزادی ۵ زندانی ایرانی که در آمریکا به‌طور غیرقانونی توسط دستگاه‌های اطلاعاتی آمریکا مورد تعقیب قرار گرفته بودند، در دستور کار قرار گرفت.» او تلاش‌ها برای آزادسازی این زندانیان را نشان‌دهنده اهتمام ویژه و اهمیت سرنوشت همه ایرانیان در همه جهان برای نظام جمهوری اسلامی و دولت سیزدهم دانست و گفت: «اطلاع از شرایط و وضعیت همه ایرانیان در هر نقطه از جهان از اولویت‌های دولت است. آزادی این زندانیان موجب ایجاد این درک برای آمریکایی‌ها شد که ایرانیانی که در آن کشور فعالیت قانونی دارند، تحت تعقیب قرار ندهد.»
البته مقامات تهران طی این مدت بارها اعلام کردهاند که به موضوع تبادل زندانیان نگاه انسان‌دوستانه دارند و اگر آمریکا این موضوع را به مذاکرات برجام و همچنین برخی از تحولات داخلی سال گذشته ایران گره نزده بود، بسیار زودتر از این تبادل زندانیان بین ۲ کشور انجام شده بود.
واکنش رؤسای‌جمهور ایران و آمریکا
سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری در جمع مدیران ارشد رسانههای آمریکایی تاکید کرد:«اگر آمریکا با اشتباه محاسبه و دل‌بستن به اغتشاشات، میز مذاکره را ترک نمی‌کرد، این اقدام بشردوستانه می‌توانست خیلی زودتر انجام شود.» جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا بعد از این تبادل، از تحریم محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور اسبق ایران و وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی خبر داد. او آزادی پنج زندانی آمریکایی از ایران را یک دستاورد برای دولت این کشور عنوان و از دولت‌های قطر، عمان، سوئیس و کره‌جنوبی برای کمک به آزادی زندانیان آمریکایی بازداشت‌شده در ایران تقدیر کرد. همچنین او گفت: «می‌خواهم به‌طور ویژه از «شیخ تمیم بن‌حمد» امیر قطر و «هیثم بن‌طارق» سلطان عمان که به انجام این توافق، بعد از ماه‌ها تلاش سخت دیپلماتیک کمک کردند، تشکر کنم.»
آغازی دیگر؟
حضور سیدابراهیم رئیسی در نیویورک در کنار میانجیگری‌های بی‌وقفه قطر در چندماه اخیر این شائبه را ایجاد کرده که ممکن است در نیویورک میان ایران و آمریکا توافق ایجاد شود. با وجود این خوش‌بینی‌ها یک مقام آمریکایی که نمی‌خواست نامش فاش شود، عنوان کرد، درِ دیپلماسی بر سر مسئله هسته‌ای ایران همچنان بسته نشده است. اگر فرصتی ببینیم، آن را بررسی می‌کنیم اما در حال حاضر چیزی برای گفت‌وگو وجود ندارد.
او در پاسخ به این سوال که «آیا این هفته و در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک گفت‌وگوهای غیرمستقیمی با ایران انجام خواهد گرفت یا نه؟» گفت: «اگر سوال‌تان این است که آیا در این هفته برای گفت‌وگویی برنامه‌ریزی شده است، قطعاً این‌طور نیست.» به نوشته دیلی میل، مشخص نیست که آیا این مقام منکر مذاکرات غیرمستقیم شده است و یا از عمد در را برای ایرانیان باز گذاشته است. با این حال با توجه به آزادسازی ارزهای بلوکه‌شده ایران و تبادل زندانی‌های دو کشور نظر سه کارشناس در حوزه اقتصادی، بین‌المللی و حقوقی را جویا شدیم.
توافق کوتاه‌مدت یا بلندمدت
رحمان قهرمانپور، پژوهشگر روابط بین‌الملل در پاسخ به این پرسش که آیا تبادل زندانیان میتواند زمینه‌ساز اتفاقاتی در نیویورک و احیای برجام باشد، به هم‌میهن گفت:«در اینکه اتفاقاتی رخ می‌دهد، تردیدی نیست اما مسئله این است که وزن و اهمیت آن چه میزان است؟ واقعیت این است که موانع و بی‌اعتمادی به اندازه‌ای زیاد و ریشه‌دار است که نمی‌توان گفت این اقدامات منجر به تحول مثبت در روابط دو طرف شود زیرا پیش از این نیز این تحولات نیز رخ داده است. نکته دیگر اینکه همانگونه که مقامات ایرانی گفتند، تبادل زندانی‌ها بیشتر اقدام انسانی و بشردوستانه است تا اقدام سیاسی، هرچند رابطه‌ای میان اقدام سیاسی و بشردوستانه وجود دارد. با این حال نمی‌توان گفت که منجر به بهبود روابط سیاسی دو کشور خواهد شد.» او ادامه داد: «دو کشور ایران و آمریکا مذاکراتی برای تبادل زندانی‌ها داشته‌اند اما از هر دو طرف اخبار خاصی منتشر نشده است زیرا احساس می‌شود اگر تمام جزئیات منتشر شود میتواند به مذاکرات لطمه وارد کند. منظورم این است که دو روایت از این توافقات مطرح است؛ نخست اینکه، توافقی در کار نیست زیرا قرار است در آینده به توافق بلندمدتی رسید که این روایت را در روزنامه‌های خارجی ندیده‌ایم. روایت دوم این است که اگر توافقی در حال شکل گرفتن است، موقت است تا در درازمدت به توافق بلندمدت و جامع‌تر رسید. البته از نظرم بعید است.»
این تحلیلگر بین‌الملل معتقد است، اگر به‌دنبال آن هستیم که ببینیم این تبادل زندانی به تحول مثبت منجر می‌شود یا نه، باید دید که این توافق کوتاه‌مدت خواهد بود یا برای توافق بلندمدت گام برداشته می‌شود. اگر ایران به توافق کوتاه‌مدت برسد، برای ایران بهتر است زیرا انتظار برای توافق بلندمدت میتواند به ضرر ایران باشد چراکه استحکام حقوقی ندارد و با تغییر شرایط سیاسی میتواند توافق از دست برود. فعلاً باید منتظر باشیم تا ببینیم بعد از اتمام مجمع عمومی سازمان ملل، از چه کم و کیفی برخوردار خواهد بود». قهرمانپور درباره همزمانی این تبادلات و آزادسازی منابع ایران با حضور رئیس‌جمهور ایران در نیویورک نیز اعلام کرد: «وقتی مقامات بلندپایه با یکدیگر دیدار می‌کنند معنای آن این است که دو کشور به دنبال آن هستند تا روند مهمی را شروع کننند یا اینکه درباره روند شروع‌شده، می‌خواهند به تصمیمات مهمی برسند. نظر من گزینه دوم است؛ یعنی بحث‌های کارشناسی تمام شده و اختلافات جدی وجود دارد که رفع آن نیازمند دیدار مقامات است. دو طرف به دنبال این هستند که مذاکرات انجام‌شده در قطر با نظر مقامات بلندپایه دو طرف به توافق نهایی منجر شود.»
دولت بهره آثار روانی ارزهای آزادشده را برده است
داود سوری، اقتصاددان درباره تاثیر آزادسازی 6 میلیارد دلار پول بلوکه‌شده ایران بر بازار ارز به هم‌میهن گفت: «آزادسازی 6میلیارد دلار و صرف آن در بخش کالاهای اساسی و غیرتحریمی، این فرصت را به دولت می‌دهد که منابع تخصیص‌داده برای کالاهای اساسی صرف هزینه‌های بخش‌های دیگر شود. اما اینکه با این منابع اندک بازار ارز تحت تاثیر قرار گیرد و شاهد کاهش قیمت ارز باشیم، این شدنی نیست.
البته آزادسازی این منابع آثار روانی و تبلیغاتی دارد که این آثار نیز در یک ماه گذشته اعمال شده است و قیمت کنونی حدود50هزار تومانی دلار ماحصل همین تبلیغات است.» او درباره آثار صرف ارزهای آزادشده بر کاهش قیمت اقلام اساسی نیز تاکید کرد: «آزادسازی ارز و نقل و انتقال آن برای خرید کالا، دو مبحث جداگانه است. قرار است این منابع با نظارت کشور قطر برای خرید کالاهای اساسی و غیرتحریمی هزینه شود. فروشندگان کالاهای اساسی باید منابع خود را از بانک‌های قطری دریافت کنند و این رویه در کنار تحریم‌های بانکی کشور میتواند موجب تاخیر در خرید و عرضه شود و مهمتر اینکه هزینه تمام‌شده کالا را برای مصرف‌کننده افزایش دهد بنابراین، نمی‌توان گفت که آزادسازی ارز و صرف آن در بخش کالاهای اساسی منجر به کاهش قیمت کالاها می‌شود.»
تابعیت دوم کان‌لم‌یکن است
امیر مقامی، حقوقدان و عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه تبادل زندانی بین دو کشور میتواند مبنای حقوقی داشته باشد، گفت: «مبادله زندانیان براساس توافق سیاسی بین ایران و آمریکا انجام شده است. با این حال این تبادل در کنار مباحث حقوقی داخلی و احکام صادرشده، میتواند مبنای حقوق بین‌المللی یا داخلی داشته باشد. از نظر حقوقی عمده تبادل زندانیان براساس معاهدات میان دو کشور و براساس اصل عمل متقابل انجام می‌شود که هر کشور ازجمله برای تبادل زندانی با کشورهای متعددی این همکاری را براساس معاهدات دوجانبه دارد اما در این زمینه معاهده خاصی بین ایران و آمریکا وجود ندارد.» او ادامه داد: «البته گاهی مجرمین براساس قانون استرداد مجرمین به‌عنوان قانون داخلی، انتقال می‌یابند که این هم مجدداً به همکاری دو کشور بستگی دارد اما درباره انتقال دوتابعیتی‌ها، مطابق قانون استرداد مجرمین اگر کسی تبعه ایران باشد، به کشور خارجی مسترد نخواهد شد همچنین قانون مدنی می‌گوید اگر کسی بدون ترک تابعیت ایران، تابعیت خارجی گرفته باشد، از نظر ایران این تابعیت دوم کان‌لم‌یکن است و نظام حقوقی اعتباری برای آن قائل نیست. پس از نظر قانون تنها یک تبعیت وجود دارد و آن هم ایرانی است.» این حقوقدان درباره زندانیانی که جاسوس یا مجرم یا متهم امنیتی هستند نیز اظهار کرد: «تبادل این زندانی‌ها عمدتاً بر مبنای توافقات سیاسی است و مبنای حقوقی ندارد. عمدتاً براساس مصلحت‌سنجی دولت‌ها انجام می‌شود و در صلاحیت شورایعالی امنیت ملی است و از ید اختیار دادگستری خارج است.»