مجله دانستنیها – زهره ترابی: سال هاست که عادت کرده ایم لفظ «دکتر» را قبل از نام همه شخصیت های علمی بیاوریم. بی راه هم نیست. بیشتر کسانی که در حوزه علم به جایی رسیده اند، تحصیلات شان را تا عالی ترین مقاطع دانشگاهی ادامه داده اند. این وسط استثناهایی هم وجود دارد؛ پرویز شهریاری یکی از آنهاست.
نقش ماندگار او در ریاضی نه به خاطر تحصیلات عالیه در بهترین دانشگاه های دنیا، بلکه به دلیل ترویج و گسترش علم به دست آمده است. رزومه او تنها در ریاضی خلاصه نمی شود. فلسفه، هنر، ادبیات و اخلاق هم کلیدواژه های زندگی پرویز شهریاری اند. «چهان پیرامون ما هم جهانی ریاضی است، هم جهانی فیزیکی و هم جهانی فلسفی و هنری. ریاضیدانی که جز رابطه ها و قانون های ریاضی به چیز دیگری کار ندارد، به دسته یا محور مکانیکی ماشینی می ماند که تنها می تواند وسیله معینی را با اندازه و وزن معین، از جایی به جایی دیگر منتقل کند.»
پرویز شهریاری
- تاریخ تولد: ۱۳۰۵
- تاریخ فوت: ۱۳۹۱
- محل تولد: کرمان
- تحصیلات: لیسانس ریاضی
«فقر عمومیت داشت، زرتشتی و مسلمان و یهودی همه در حالت فقر زندگی می کردند. وقتی می خواستیم در ششم دبستان امتحان بدهیم، وزارت آموزش و پرورش اعلام کرد که هر داوطلبی می بایست دو صندلی یا یک میز و یک صندلی با خودش بیاورد. من مدت ها گرفتار این مسئله بودم که این وسایل را از کجا بیاورم و بالاخره از محل آتشکده زرتشتی ها توانستم صندلی و میزی نیمه شکسته ای را تعمیر کنم و با خودم سر جلسه امتحان ببرم. این امتحان مقارن با فوت پدرم بود. وقتی پدرم مرد، وضع زندگی ما بد بود، بدتر هم شد.»
پرویز شهریاری در یکی از فقیرترین محله های کرمان در خانواده ای زرتشتی به دنیا آمد. پدرش کشاورزی بود که به خاطر تحمل نکردن ظلم ارباب، شغلش را عوض کرده و به کارخانه های ریسندگی رفته بود. تغییر محل کار پدر را بیمار کرد. رفتن از دل طبیعت و هوای پاک به ساختمان نمور و آلوده سالن ریسندگی باعث مرگ زودهنگامش شد. پرویز از دوازده سالگی برای تامین هزینه های خانواده کار می کرد. بنایی، خشت مالی، چاه خویی، کار در کوره آجرپزی و راه سازی شغل هایی بود که در آن دوره به آن پرداخت. وضع زندگی شان به قدری سخت بود که به گفته خودش گاهی تکه نانی هم برای خودش پیدا نمی کرد. با وجود همه این مشکلات و سختی ها مادرشان نگذاشت بچه هایش درس را رها کنند. به هر ضرب و زوری بود آنها را به مدرسه فرستاد و اصرار داشت که درس را ادامه بدهند.
پرویز شهریاری دوره ابتدایی، دبیرستان و دانشسرای مقدماتی را در کرمان خواند و شاگرد اول شد. بعد از آن برای ادامه تحصیل به تهران آمد و در رشته ریاضی دانشکده علوم درسش را ادامه داد. البته شهریاری از اول قرار نبود ریاضی بخواند. هم به ادبیات علاقه داشت و هم به ریاضی اما چون کلاس های ادبیات شلوغ بود و ریاضی خلوت، رشته ریاضی را انتخاب کرد. این دوره از زندگی پرویز شهریاری همزمان بود با اوج گیری فعالیت های سیاسی دانشجویان و به زندان افتادن او.
سختی ها ادامه دارد
«سال ۱۳۳۲ در زندان قزل قلعه یک سال و نیم حبس بودم. آنجا بیکار بودم. به برادرم سپردم اگر کتاب روسی به دستش رسید برای من بیاورد. برادرم یک کتاب روسی برایم آورد که برای فرانسوی هایی که می خواهند زبان روسی یاد بگیرند نوشته شده بود. این کتاب ۷۵ فصل بود در ۸۰۰ صفحه. من این ۸۰۰ صفحه را ظرف نه ماه تمام کردم. گاه در روز ۱۶ تا ۱۷ ساعت کار می کردم چون کار دیگری نداشتم.»
پرویز شهریاری در سال سوم تحصیل دو بار به زندان افتاد. بار اول سه ماه و بار دوم سه سال. همین عاملی بود که باعث شد شهریاری مدرکش را به جای چهار سال بعد از نه سال بگیرد. زندان رفتن های استاد شهریاری به همین جا ختم نشد. او در عمرش بارها دستگیر شد و مجموعا شش سال از عمرش را در زندان سپری کرد اما در همان دوره های سخت و تاریک زندگی هم تحقیق و پژوهش را کنار نگذاشت. یاد گرفتن زبان روسی و ترجمه «تاریخ حساب» نوشته «تانون»نمونه ای از این تلاش هاست. تا قبل از زندان رفتن، استاد کتاب ها را از فرانسه به فارسی ترجمه می کرد اما بعد از یاد گرفتن زبان روسی، متن ها را از این زبان به فارسی بر می گرداند. شهریاری که از پانزده سالگی تدریس به بچه های کوچک تر از خودش را شروع کرده بود، در دوره زندان هم این کار را در کنار مطالعه و پژوهش ادامه داد و تا جایی که توانست به زندانبان ها درس داد.
من خودآموز بودم
«رشته ریاضی را که تمام کردم، در واقع هیچ چیز از درس و کلاس در ذهن من باقی نمانده بود و من نسبت به آموزش دانشگاهی در هنگام فارغ التحصیلی کاملا خالی الذهن بودم. وضع زندگی ام هم طوری بود که ناچار بودم برای اداره خانواده ام کار کنم. من هر چه می خواستم بدانم و بیاموزم می بایست خودم یاد بگیرم. بنابراین تصمیم گرفتم هم به خاطر زندگی و هم به خاطر خودم درس بخوانم و مطالعه کنم و از خودم همه جیز را بطلبم و محصولش را هم، اگر محصولی داشته باشد، به جامعه عرضه کنم.»
محصولی که پرویز شهریاری از آن حرف می زند، خیلی بیشتر از آن چیزی است که تصور می کنیم. شهریاری از سال ۱۳۳۳ با حکم وزارت فرهنگ رسما دبیر شد اما به همین اکتفا نکرد. شش سال بعد گروه فرهنگی خورازمی را پایه گذاری کرد که اولین کلاس های کنکور ایران در این گروه تشکیل شد. بعدها و به دنبال آن دبیرستان پسرانه خوارزمی را هم ساخت.
در سال ۱۳۴۰ دبیرستان دخترانه ای تاسیس کرد و به یاد دخترش مرجان که فوت شده بود این نام را برای مدرسه انتخاب کرد. تشکیل «گروه فرهنگی مرجان» با کمک ۷۰۰ دبیر چند سال بعد از ساخت این مدرسه بود. تاسیس مدرسه عالی علوم ماراک با کمک «دکتر قریب» و «دکتر گل گلاب» و همچنین تاسیس «انتشارات خوارزمی» و «انتشارات توکا» از دیگر کارهایی بودند که انجام داد. نشریات زیادی هم انتشار موفق شان را مدیون تلاش های او هستند. شهریاری به دور از سیستم دانشگاهی و با همان روش خودآموزی که خودش در مورد آن صحبت کرد، بیشتر از ۲۰۸ جلد تالیف و ترجمه از خودش به یادگار گذاشته است. او اگرچه دوران تحصیل کوتاهی داشت، اما بیشتر از ۵۰ سال در دبیرستان ها، دانشسرای عالی و دانشکده فنی دانشگاه تهران تدریس کرد.
همه نشریات من
«در بهمن ۱۳۴۸ بلایی نازل شد. در یکی از شعبه های سازمان امنیت مرا خواستند. بسیار با محبت صحبت می کردند و درخواست کوچکی داشتند: مجله «سخن علمی» را به ما واگذار کنید. ما همچنان خانلری و تو را به عنوان صاحب امتیاز و سردبیر در مجله اعلام می کنیم، ولی شما هیچ دخالتی در آن نخواهید داشت. به هر کدام از شماها (دکتر خانلری و من) ماهانه پنج هزار تومان می دهیم؛ این قرار هم باید همین جا دفن شود.» من به ظاهر مخالفتی نکردم ولی گفتم اجازه دهید سال هشتم را تمام کنیم، آن وقت خدمت می رسم و مجله را تحویل می دهم. اتمام سال هشتم تا فروردین ۱۳۴۹ طول کشید و در آن یادداشتی به صورت یک برگ رنگی گذاشتم که این آخرین شماره است. به ظاهر سازمان امنیت چند مجله را به همین صورت در دست گرفته بود. بعد از پخش مجله، آقای دکتر خانلری مرا خواست و جریان را جویا شد. به او گفتم چه پیش آمده است ولی اکنون با کاغذی که لای مجله گذاشته و پخش کرده ام گمان می کنم مسئله منتفی شده باشد و در واقع هم بعد از آن خبری نشد.»
اهل کوتاه آمدن در برابر زور نبود. تسلیم نمی شد. هر چقدر هم که کارشکنی می کردند و مانع سر راهش می گذاشتند باز از یک جای دیگر و به شکل متفاوتی فعالیت هایش را ادامه می داد. بدون این که به درگیری هایی مثل در افتادن با حکومت، زندان رفتن یا مسائل مالی فکر کند. مثلا در همین خاطره ای که در بالا ذکر شد این را در نظر بگیرید که ارزش پنج هزار تومان در آن زمان بسیار زیاد بود و مجله سخن علمی، اشتراکی برابر ۲۵۰ ریال برای ۱۲ شماره داشت. علاوه بر انتشار این مجله، انتشار ماهنامه «اندیشه ما»، تهیه یک دوره کتاب درسی ریاضی دوره اول دبیرستان و سردبیری هفته نامه «وهومن» تا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بر عهده استاد بود. مجله «آشتی با ریاضیات»، «آشنایی با ریاضیات»، «آشنایی با دانش» و «مسائل دانشگاهی» از دیگر نشریاتی بودند که نام پرویز شهریاری اعتبارشان را دو چندان می کرد. «چیستا» و «دانش و مردم» هم در واقع حکم خانه ای را برای استاد داشتند که شهریاری سال ها در آن کار می کرد.
گاهی هم در بن بست
«من از گذشته خود راضی ام. سعی می کنم «از خود راضی» نباشم ولی از خودم ناراضی نیستم. هرگز نخواسته ام به جای کس دیگری باشم. بسیار پیش آمده که نگران و حتی وحشت زده شده ام، نگران از سرنوشت همسر و فرزندانم و وحشت از این که نتوانسته ام با معیارهای انسانی، شوهر خوبی برای همسرم و پدر خوبی برای فرزندانم باشم ولی این احساس ها غالبا زودگذر بوده اند و دوباره با همه توانم، کارم و هدفم را دنبال کرده ام. همیشه در شاهراه نبوده ام، گاه غالبا به بن بست رسیده ام، برگشته ام و کوچه دیگری را امتحان کرده ام. زندگی را جز همین تلاش و پیگیری نمی دانم. هر کسی هر چه از دستش بر می آید می کند. هرگز طعم بدبختی را نچشیده ام و همیشه خودم را خوشبخت دیده ام، چرا که دوستان بسیار خوب و انسانی دارم که بیشترشان بیش از آنچه شایسته باشم، به من محبت می کنند.»
برای پرویز شهریاری در زندگی اش بزرگداشت های زیادی برگزار شد، در کنار همه مشکلاتی که برایش به وجود آمده می شود او را در دسته نخبگانی قرار داد که در دوره حیاتش قدر دید؛ کسب نشان درجه یک علمی از وزیر آموزش و پرورش وقت در سال ۱۳۴۵، به دست آوردن نشان درجه یک علمی در سال ۱۳۸۴، برگزیده شدن در مراسم چهره های ماندگار در رشته آموزش ریاضیات در سال ۱۳۸۱ و دریافت دکترای افتخاری ریاضیات از دانشگاه کرمان بخشی از این ماجراست.
شهریاری با وجود مشکلات بینایی تا آنجا که می توانست خواند و نوشت و ترجمه کرد. در اواخر عمرش هر دو چشمش در حدود هشت درصد بینایی داشت و کتاب را هم با زحمت زیاد به کمک عینک و ذره بین می دید اما همچنان به کارش ادامه داد. پرویز شهریاری در ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۱ در اثر سکته قلبی درگذشت و در قبرستان زرتشتی ها در قصر فیروزه به خاک سپرده شد.
پرویز شهریاری بخش بزرگی از زندگی اش را صرف ترویج و همگانی کردن علم کرد
آموزش و پژوهش دغدغه اصلی شخصیت های علمی است اما خیلی از اساتید دانشگاه و نخبه ها به ترویج و همگانی کردن علم فکر نمی کنند و به این حیطه نزدیک نمی شوند؛ چرا که باید توانمندی های ویژه و حوصله زیادی داشته باشند تا بتوانند یک مطلب پیچیده علمی را با بیانی ساده و قابل فهم برای همه عنوان کنند، آن هم در بحثی مثل ریاضی که تصور عموم مردم از آن مفاهیم مجرد دور از زندگی روزمره است. پرویز شهریاری یکی از افرادی بود که بخش بزرگی از زندگی اش را برای این کار گذاشت و حالا، خیلی از کسانی که در دهه های ۶۰ و ۷۰ دانش آموز بوده اند، فهم خود از دنیای ریاضی را مدیون ایشان هستند.
پرویز شهریاری با تالیف و ترجمه بیش از ۲۱۰۰ جلد کتاب و همین طور با تاسیس و کار در نشریه های مختلف یکی از موفق ترین افراد این حوزه بود. کتاب های شهریاری روان و ساده نوشته شده اند و درکش برای عموم آسان است. این کتاب ها در زمان انتشار معمولا با اقبال عمومی مواجه شدند و پس از گذشت سال ها بعضی از آنها مانند «خلاقیت در ریاضی» همچنان تجدید چاپ می شود.
در کتاب هایی ه نام شهریاری روی جلد آن آمده هم حل المسائل پیدا می شود، هم کتاب های درسی و آموزشی و هم داستان و سرگرمی. از بین کتاب های او «ریاضیات به زبان ساده» و «سرگرمی در ریاضیات» و «رمان های علمی» جایگاه ویژه ای در ترویج علم در ایران دارد. تاریخ ریاضی هم یکی از علاقه مندی های پرویز شهریاری بود. او با پژوهش دقیق علمی و منصفانه اطلاعات دست اولی از ریاضیات و ریاضیدان های ایرانی به دست آورد و آنها را در قالب کتاب هایی منتشر کرد.
یکی از اهداف شهریاری از این کار، آگاهی جوان های ایرانی از گذشته پر افتخار خودشان در رشته ریاضی بود تا شاید این آگاهی باعث شود بتوانند در همان مسیر قدم بردارند. نشریاتی هم که او تاسیس یا در آنها کار کرد، بیشتر نشریاتی توصیفی برای ترویج علوم ریاضیات بودند و در همگانی کردن علم نقش مهمی داشتند. همزمان با همه این کارها شهریاری شروع به تاسیس نهادهای فرهنگی – آموزشی هم کرد تا مردم برای علم آموزی کمتر به دردسر بیفتند. ساخت مدرسه، تاسیس آتشکده، به راه انداختن انتشارات نمونه ای از فعالیت های اوست.
ویژگی دیگر شهریاری که نام او را بین مردم محبوب می کرد، تواضع و توجه او به همه قشرهای جامعه بود. او علاوه بر شرکت در همایش ها و کنفرانس های بزرگ، در جمع های کوچک و محلی در شهرستان های مختلف هم حضور پیدا می کرد و تفاوتی بین این دو نمی گذاشت. در واقع بی توجه به جایگاه اجتماعی اش هر جایی که حس می کرد حضورش می تواند کمکی به توسعه و رشد علم کند، می رفت و کمک می کرد؛ ویژگی که از همان سال های اول تدریس از خود نشان داده بود: «سال اول برای تدریس مرا به شیراز فرستادند. در آنجا گویا معلمی بود که از دست شاگردان ناراضی بود و مرا به ناچار به جای او گذاشتند، بدون آن که من کمترین اطلاعی داشته باشم. من به مرور مقبول شاگردان شدم اما چگونگی مقبولیتم خودش حکایتی دارد.
فرض کنید کلاس چهارم در آن زمان مثلثات داشت. من چندان مثلثات نمی دانستم. در دوره متوسطه که در دانشسرای مقدماتی بودم، مثلثات نداشتیم. وقتی هم به دانشکده آمدیم، باز هم مثلثات نداشتیم. من تمام کتاب های مربوط به مثلثات را جمع آوری کردم. به کتابفروشی معرفت شیراز رفتم و گفتم: «کتاب های قدیمی مثلثات را می خواهم.» کتابفروش که پیرمردی بود، گفت بالا در قسمتی ما کتاب های قدیمی را روی هم چیده ایم. یک روز از صبح تا ظهر لای گرد و غبار قفسه ها گشتم تا کتاب مورد نظرم را پیدا کردم. کتاب ها را با خودم به خانه بردم و مثلثات را خوب یاد گرفتم. بارها پیش آمد که من شب تا صبح روی مسئله ای کار کردم و صبح سر کلاس رفتم تا آن را برای شاگردانم حل کنم. نه تنها در مورد مثلثات بلکه در مورد همه درس ها با همین روش (خودآموزی) پیش می رفتم.»
آیین پرسه و بزرگداشت استاد پرویز شهریاری (تالار ایرج انجمن زرتشتیان تهران – ۱۳۹۱)
نمونه دیگری از این ماجرا همکاری اش با نشریات مختلف بود. شهریاری با آن سابقه و رزومه پربار مطبوعاتی اش، سال های سال ستونی هم در مجله «برهان» داشت، با این عنوان که «شما هم می توانید در درس ریاضی خود موفق شوید». شهریاری وقت زیادی را هم به نامه های رسیده به نشریات اختصاص می داد. آنها را مطالعه می کرد و جواب را برای شان می فرستاد. خیلی ها مشتاق همکاری با مجله بودند و مطالبی را می فرستادند که کیفیت علمی لازم را نداشت. «میرشهرام صدر» در خاطره ای از استاد می گوید: «هیچ گاه نویسنده مطلب را ناامید و سرخورده نمی کرد، بلکه همیشه در ابتدا از مطلب تعریف و تمجید می کرد و در ادامه می گفت اما این مطلب هنوز کامل نیست و نقایص آثار را باید کامل و اشکالات آن را رفع کرد. ایشان همیشه خودشان نویسنده را برای تکمیل مقاله راهنمایی می کردند و در بسیاری از موارد خودشان نقایص باقیمانده را رفع و به نام نویسنده اول منتشر می کردند تا او دلگرم شود.
شهریاری با وجود همه مشکلات و موانعی که در زندگی سر راهش قرار گرفتند، همیشه بی حاشیه و منظم کارش را انجام می داد و به همکاران و شاگردانش هم توصیه می کرد که اگر واقعا قصدشان خدمت به مردم است، بی سروصدا کار کنند، چون اگر کار درست انجام شود، آنان که باید قدر را بدانند، حتما قدردانی مین کنند.
من معلم هستم
«از یازده سالگی معلم بوده ام و اگر کسی از من بپرسد مجموعا در عمرت چه کرده ای، می گویم معلمی کرده ام و راضی هم هستم. من هم در دانشکده فنی تدریس کرده ام، هم در مدرسه عالی «پارس» که در آنجا پس از دو یا سه ماه تدریس «منطق ریاضی» به من گفتند مجبوریم حقوق تو را به نام کسی بنویسیم که دکترا یا دست کم فوق لیسانس داشته باشد. شما درس بدهید، ما حقوق را به نام کس دیگری می نویسیم اما به شما می دهیم که من هم قبول نکردم، گفتم اگر صلاحیت دارم به نام خود من بنویسید و اگر هم صلاحیت ندارم که می روم کنار.»