هفته نامه سلامت – دکتر بهروز باریک‌بین: کودکان از وقتی به دنیا می‌آیند تا زمانی که دوران خردسالی را طی می‌کنند دچار مشکلات پوستی متعددی می‌شوند که خاص همین سنین است و بعد از مدتی که کودک بزرگ‌تر می‌شود، متعاقبا برخی مشکلات پوستی‌‌اش نیز برطرف خواهد شد. یکی از این مشکلات پوستی ادرارسوختگی است. در این مطلب مشکل کودک یک‌ساله‌ای را بررسی می‌کنیم که به شدت دچار ادرارسوختگی شده است.
مادر این کودک در پیامی برایمان نوشته: «پسر یک‌ساله‌ای دارم که دچار ادرارسوختگی‌های شدیدی می‌شود. تاکنون چند بار او را نزد پزشک برده و داروهای زیادی هم برایش استفاده کرده‌ایم. چند بار هم برند پوشکش را تغییر داده‌ایم اما هیچ کدام از این کارها فایده نداشته و مجدد دچار ادرارسوختگی می‌شود. این مشکل به‌خصوص وقتی کودک اسهال است شدت می‌گیرد. با اینکه من سعی می‌کنم بلافاصله پوشک کودک را عوض کنم، پوستش لایه‌لایه می‌افتد و تب می‌کند. ناحیه تناسلی‌اش هم متورم می‌شود. آزمایش مدفوع هم دادیم. مشکلی را نشان نداد. لطفا راهنمایی کنید چه باید بکنیم؟» این پرسش بهانه‌ای شد تا پای صحبت متخصصان بنشینیم.
کودکی که دچار ادرارسوختگی شده نباید پوشک کرد
آقای دکتر! چرا برخی کودکان دچار ادرارسوختگی می‌شوند؟
ادرار حاوی ترکیباتی است که پس از دفع از بدن تجزیه شده و به آمونیاک و برخی مواد دیگر تبدیل می‌شود. وقتی مواد آمونیاکی روی پوست نازک و لطیف کودک قرار می‌گیرند، مانند اسیدی ضعیف عمل می‌کنند و به‌تدریج التهاب، قرمزی، خارش و درنهایت پوسته‌پوسته شدن پوست را به دنبال دارند. این علائم کودک را ناراحت می‌کنند و موجب گریه و بی‌قراری او می‌شوند.
این شرایط تقریبا در همه کودکان یکسان است، پس چرا فقط گروهی از آنها دچار ادرارسوختگی می‌شوند؟
چون بهداشت پوست کودک رعایت نمی‌شود، پوشک کودک به‌موقع تعویض نمی‌شود و پوستش شسته نمی‌شود. درنتیجه پوست کودک در اثر تماس زیاد با ادرار می‌سوزد و این علائم شدت می‌گیرند. از طرفی، محیط ملتهب پوست به راحتی عفونی می‌شود، به‌خصوص اینکه قارچ‌هایی روی پوست بدن زندگی می‌کنند که در حالت عادی و زمانی که پوست سالم است، کاملا بی‌آزار هستند اما به محض اینکه پوست آسیب می‌بیند و محیط برای مدتی طولانی گرم و مرطوب می‌ماند، همین قارچ‌های بی‌ضرر که مهم‌ترین آنها «کاندیدیازیس« نام دارد و عامل ایجاد بیماری کاندیدیا آلبیکانس است فرصت را غنیمت شمرده و رشد می‌کنند. درنتیجه علاوه بر ادرارسوختگی، قارچ‌های پوستی هم وارد عمل شده و یک بیماری قارچی به نام «کاندیدیازیس» هم به مشکل اضافه می‌شود.
اگر بهداشت کودک رعایت شود، علائم ادرار سوختگی از بین می‌روند؟
بله، برای درمان «دیاپر راش‌ها» یا علائم پوستی ناشی از پوشک بچه باید حتما علت اصلی ایجاد التهاب را برطرف کرد. در غیر این صورت درمان‌های علامتی و استفاده از انواع کرم‌ها برای کاهش التهاب به تنهایی کافی نخواهد بود. بنابراین مادر باید چند نکته را حتما مدنظر داشته باشد.
۱٫ اول اینکه پوشک کودک باید بلافاصله بعد از هر بار ادرار عوض شود و پوشک خیس به هیچ وجه طولانی‌مدت روی پوست قرار نگیرد. در واقع از زمانی که کودک ادرار می‌کند تا زمانی که پوشکش باز می‌شود، خیلی نباید طول بکشد.
۲٫ پس از هر بار ادرار کردن، پوست کودک باید با آب ولرم به‌تنهایی شسته شده و در آخر با آب ولرم متمایل به خنک آبکشی شود. توجه داشته باشید به هیچ وجه از آب ولرم مایل به داغ برای شستن پوست ملتهب کودک استفاده نکنید زیرا آب داغ پوست را بیشتر تحریک خواهد کرد.
۳٫ همچنین از هیچ شوینده‌ای برای شستن پاهای کودک استفاده نکنید. شستن با آب خالی کفایت می‌کند زیرا مواد شوینده پوست کودک را تحریک می‌کنند. استفاده از شوینده زمانی لازم است که کودک مدفوع کرده باشد. در آن صورت می‌توان کودک را با شوینده بسیار ملایم مخصوص کودکان شست. در غیر این صورت استفاده از صابون و شامپوهای مخصوص بزرگسالان برای شستشوی پوست کودکان به هیچ وجه توصیه نمی‌شود زیرا باعث خشکی بیشتر پوست می‌شود و شرایط پوست را حتی اگر سالم هم باشد به سمت التهاب و خشکی پیش می‌برد.
۴٫ پس از شستشو حتما پاهای کودک را با پارچه نخی کاملا تمیز با ملایمت خشک کنید.
۵٫ در صورتی که پوست کودکی سالم باشد و علائم ادرارسوختگی در آن مشاهده نشود می‌توان قبل از پوشک کردن به پاهای کودک کرم‌هایی مانند روغن بچه یا کرم زینک‌اکساید بزنید. این کرم‌ها کمک می‌کنند از وقتی که کودک ادرار می‌کند، تا زمانی که مادر متوجه خیس شدن کودک می‌شود و تا زمان تعویض پوشک، ادرار کمتری به پوست کودک نفوذ کند و اثر تماس ادرار با پوست کاهش یابد.
۶٫ در صورتی که کودک دچار ادرار سوختگی شده باشد، بهترین کار این است که کودک را در خانه پوشک نکنید و اجازه بدهید به پوست ملتهب کودک هوا بخورد. در واقع باز بودن کودک مانع ایجاد گرما و رطوبت در ناحیه پوشک می‌شود اما بسیاری از مادران برای اینکه کودک جایی را خیس و کثیف نکند یا سرما نخورد، دائم کودک را پوشک می‌کنند و لباس زیادی به‌خصوص در فصل پاییز و زمستان به او می‌پوشانند. این کار محیط پیرامون کودک را هم حسابی گرم و محیط را برای فعالیت قارچ‌ها مهیا می‌کند.
۷٫ اگر به دلایلی مجبورید کودک را پوشک کنید، مرتب آن را کنترل کنید تا در صورتی که ادرار یا مدفوع کرده بود، بلافاصله پوشکش را عوض کنید. کودکان در سنین پایین معمولا زود به زود ادرار می‌کنند اما هرچه بزرگ‌تر می‌شوند، فاصله دفعات ادرار کردنشان کمتر می‌شود. چنانچه کودک را به پرستار، مادربزرگ یا مربی می‌سپارید، از او بخواهید این کار را به جای شما انجام بدهد و تعویض پوشک کودکی که به‌خصوص دچار ادرار سوختگی شده را به هیچ وجه به تاخیر نیندازید.
مادر این کودک گفته که پوشک کودک را زود به زود عوض می‌کند اما باز هم نتیجه‌ای نمی‌گیرد. نظرتان در این‌باره چیست؟
متاسفانه مراقبت‌های پیشگیرانه برای این کودک یک‌ساله به خوبی انجام نشده و حال علاوه بر اینکه پوست کودک دچار راش‌های پوشک یا «دیاپر راش» شده، درگیر قارچ‌های پوستی کاندیدا آلبیکانس هم شده است. در این شرایط هم باید اقدامات پیشگیرانه انجام شود و هم برای التیام سوختگی و رفع قارچ از دارو کمک بگیریم. داروها شامل داروهای ضدقارچ و داروهای ضدالتهاب هستند که باید همزمان با هم استفاده شوند. به این ترتیب که کودک باید مرتب باز باشد. پس از هر بار ادرار کردن با آب ولرم مایل به خنک شسته شود، با پارچه نخی تمیز با ملایمت خشک شود و سپس کرم‌های ضدقارچ و ضدالتهاب به صورت لایه‌های نازک به آرامی روی محل ادرار سوختگی زده شود. اگر این کارها به طور مستمر انجام شود، قطعا التهاب پای کودک به‌تدریج بهبود پیدا خواهد کرد.
آیا کودک باید داروی خوراکی هم مصرف کند؟
خوشبختانه در بیشتر شرایط به مصرف داروهای خوراکی نیازی نیست. به ندرت ممکن است باکتری هم به ضایعات اضافه شوند که در این صورت پوست دردناک می‌شود و کودک ممکن است تب هم بکند. این شرایط بسیار کم اتفاق می‌افتد اما با این حال درمان دارد و ممکن است برای رفع باکتری‌ها به کودک داروی آنتی‌بیوتیک هم داده شود که این کار حتما باید زیر نظر پزشک و با تجویز ایشان انجام شود. ممکن است مادری بگوید من همه این کارها را می‌کنم اما باز هم ادرارسوختگی‌ها خوب نمی‌شوند. علت این مساله آن است که مادر داروها و کرم‌ها را استفاده می‌کند اما دیر به دیر کودک را می‌شوید. در نتیجه ادرار مدت طولانی روی پوست باقی می‌ماند و این حالت باعث عود بیماری می‌شود. پس برای بار چندم توصیه می‌کنم از پوشک کردن کودک بپرهیزید و در صورت ادرار کردن بلافاصله او را بشویید. خوشبختانه با انجام توصیه‌های فوق ادرارسوختگی خیلی خوب و زود درمان می‌شود.
پسوریازیس و درماتیت سبورئیک از دیگر علل التهاب پوشک هستند
پوست کودکان با هم متفاوت است و نمی‌توان توصیه کلی برای همه آنها داشت. بعضی کودکان به‌خصوص آنهایی که از نظر ژنتیکی پوست حساسی دارند، ممکن است در اثر شستشوی مکرر و زیاد دچار حساسیت شوند ولی برای برخی کودکان مشکلی ایجاد نشود. برخی کودکان هم به جنس پوشک واکنش حساسیتی نشان می‌دهند. به‌طور کلی التهابی که در ناحیه پوشک ایجاد می‌شود، چند دلیل عمده دارد؛ اولین دلیل آن حساسیت پوست نسبت به خیس شدن پوشک با ادرار یا مدفوع است و در اصطلاح با عنوان «ادرارسوختگی» شناخته می‌شود. این مشکل معمولا در قسمت‌های برجسته‌تر زیر پوشک ایجاد می‌شود، مثل پایین شکم یا قسمت گوشتی ران که می‌تواند خارش و سوزش هم داشته باشد. گاهی حساسیت به قدری است که کودک هنگام شستشو به دلیل سوزشی که دارد، اذیت می‌شود و گریه می‌کند.
یکی از مواردی که می‌توان برای پیشگیری از ادرارسوختگی توصیه کرد، این است که بعد از شستشو و خشک کردن کودک و قبل از پوشک از کرم‌های محافظ استفاده کنید. کرم‌های محافظ، کرم‌هایی هستند که برای مدتی تماس ادرار و مدفوع را با پوست به تاخیر می‌اندازند. از جمله این کرم‌ها می‌توان به زینک‌اکساید یا کرم روغن کبد ماهی اشاره کرد که می‌توانند برای مدتی از پوست به خوبی محافظت کنند و ادرارسوختگی و مشکلات مشابه را به تاخیر بیندازند.
دلیل دوم التهاب پوست، رشد قارچ است که به دلیل محیط مرطوب و خیس پوشک ایجاد می‌شود. از دیگر التهابات پوشک می‌توان به بیماری پسوریازیس و درماتیت سبورئیک کودکان اشاره کرد. البته شیوع این بیماری‌ها کمتر است ولی به هر حال ممکن است کودکان را درگیر کند. متاسفانه این بیماری‌ها ممکن است تا مدت‌ها با ادرارسوختگی یا التهاب قارچی اشتباه گرفته شوند. به همین دلیل ممکن است قارچ با داروهایی که برای کودک تجویز می‌شود، درمان شود اما مرتب عود کند. در موارد مقاوم به درمان باید به بیماری پسوریازیس یا درماتیت‌سبوره هم فکر کرد.
بسیاری از مادران برای التیام التهاب و قرمزی پوست پای کودکشان از پمادها و کرم‌های التیام‌دهنده مانند پماد کالاندولا استفاده می‌کنند. کالاندولا، ضدالتهاب قوی‌ای نیست بنابراین کمک زیادی به درمان ادرارسوختگی نمی‌کند و تاثیری روی بیماری قارچی هم ندارد. تجربه نشان می‌دهد این پماد معمولا در موارد حاد و شدید، کارایی چندانی ندارد و بهتر است کودک برای درمان نزد پزشک برده شود.
گاهی اوقات قرمزی و التهاب ناحیه پوشک در کودکان بزرگ‌تر که از غذای سفره تغذیه می‌شوند، به نوع غذا و ادویه‌هایی که در آن به کار رفته، بستگی دارد. در این صورت باید ضمن درمان موضعی پوست در انتخاب غذا و روش پخت آن دقت بیشتری کرد.
طبیعتا هر بار که پوشک کودک به ادرار و مدفوع آلوده می‌شود، حتما باید شسته شود. اگر کودک مدفوع کرده باشد برای شستشو می‌توان از آب و صابون ملایم استفاده کرد. اگر پوشک فقط با ادرار خیس شده باشد، شستشو با آب به تنهایی کافی است. استفاده از دستمال مرطوب هم اگر حاوی ترکیب‌های الکلی نباشد مشکلی ندارد. البته دستمال‌های مرطوب مخصوص کودکان، معمولا بدون الکل هستند اما دستمال‌های مرطوب آرایشی ممکن است ترکیب‌های پاک‌کننده و الکل داشته باشند و استفاده مستمر از آنها برای پاک کردن کودکان به پوست آنها آسیب خواهد رساند.
ادرارسوختگی هنگام دندان درآوردن شایع است
در دوران شیرخواری به دلیل تغییر PH و خواص شیمیایی مدفوع به‌ویژه اگر به صورت اسهال باشد و به‌خصوص در دوران دندان درآوردن شیرخواران، گاهی شاهد چنین سوختگی‌هایی در ناحیه پوشک هستیم که به نوعی سوختگی شیمیایی و درماتیت تماسی تحریکی شدید قلمداد می‌شود. مصرف داروهای ترمیم‌کننده در این زمینه بسیار مفید است. از جمله این داروها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کرم سیلورسولفادیازین: یک داروی ضدعفونی‌کننده است که در موارد پیشگیری و درمان عفونت در سوختگی‌های درجه ۲ و ۳ کاربرد دارد. البته این دارو نباید در نوزادان نارس و نوزادان کمتر از یک ماه استفاده شود.
- کرم زینک‌اکساید: این کرم با ایجاد یک سد فیزیکی روی پوست، از پوست کودک در برابر التهابات ناشی از ادرار سوختگی مراقبت می‌کند.
- پماد آلفا: ترمیم‌کننده زخم است که اثر ضدالتهابی مناسبی روی پوست دارد. این پماد، گیاهی است. از این رو، عوارض کورتون‌ها و سایر فراورده‌های مشابه را ندارد.
- کرم‌های حاوی سوکرالفیت: این گروه از کرم‌ها به دلیل دارا بودن سوکرالفیت، ترمیم‌کننده، ضدباکتری و التیام‌بخش هستند و با ایجاد لایه محافظ روی پوست برای ترمیم انواع زخم و ادرار سوختگی پای کودک و… مفیدند.
- کرم‌های حاوی روغن کنجد: روغن کنجد یک مرطوب‌کننده عالی است و به تسکین پوست‌های خشک و ملتهب کمک می‌کند.
- کرم کالاندولا: از گلبرگ گل همیشه‌بهار تولید می‌شود. این کرم تسکین‌دهنده خوبی برای پوست نوزاد، به‌ویژه هنگام خشکی هواست و هنگام عوض کردن پوشک یا هنگام خشکی آن ناحیه، می‌توان از پماد کالاندولا برای رطوبت‌دهی و ترمیم بهتر استفاده کرد.
علاوه بر کرم‌های فوق، عسل طبیعی و حتی گاهی با توجه به صلاحدید متخصص پوست کورتیکواستروئیدهای موضعی بسیار مفید هستند اما مساله بسیارمهم مراقبت از رخداد دوباره سوختگی با مصرف پمادهای محافظ مانند زینک‌اکساید و وازلین به دفعات زیاد در طول روز است؛ یعنی باید با تعویض‌های مکرر و استفاده از این پمادها مانع تماس ادرار و مدفوع با پوست آزرده شویم تا روند ترمیم تسریع و از عود جلوگیری شود.