انسان در هر شرایطی با محیط اطراف خود در ارتباط است. پس علم ارگونومی بر تمام جوانب زندگی انسان تاثیرگذار است و باید محیط‌ها را مطابق نیازهای جسمی و روانی انسان ساخت. چه محیط زندگی، کار و چه تفریح!
ستاره | سرویس علوم – آیا تا حالا به سلامت جسمی خود فکر کرده اید؟ جواب: قطعا! آیا وضعیت بدن خود در حین انجام تمام فعالیت‌های کوچک و بزرگ روزمره را زیر نظر دارید؟ جواب: (؟) – ارگونومی بر تمام فعالیت‌های عملی ما تأثیر می‌گذارد. ارگونومی در هر فعالیتی، از فعالیت‌های ساده روزمره از قبیل نشستن و نوشتن یک نامه یا جابجا کردن اشیای مختلف تا عملیات‌های پیچیده‌ای از قبیل کنترل یک نیروگاه هسته ای، مؤثر است. پس اعمال اصول ارگونومی، به ویژه برای سلامت و ایمنی شغلی و فعالیت‌های جسمی، از اهمیت بالایی برخوردار است.
ارگونومی چیست؟
مطالعه ظرفیت و محدودیت‌های ذهنی و فیزیکی عملی در محیط‌های مختلف را ارگونومی می‌نامیم. در ارگونومی عوامل انسانی برای کار و محیط کاری بکار گرفته می‌شوند تا عوامل درد و ناراحتی کاهش و از بین برده شود. عوامل انسانی شامل دانش آناتومیک، فیزیولوژیک و روانشناختی می‌شود.
طراحی ارگونومیک ابزار‌ها و امکانات برای کاهش اتفاقات اختلالات اسکلتی عضلانی و صدمات ناشی از کشیدگی عضلانی مفید است. گاهی اوقات ارگونومی را به نام مهندسی انسان نیز می‌شناسیم.
انواع ارگونومی و کاربردها
انواع ارگونومی عبارتند از: ارگونومی فیزیکی، نیازهای ویژه، شناختی، محیط کار، محیطی، اصلاحی، پیشگیرانه، ارگونومی خرد و ارگونومی کلان. هریک از شاخه‌های ارگونومی مسئولیت مطالعه ارتباط میان انسان و عناصر موجود در محیط کار، مدرسه، خانه و در جمع را بررسی می‌کنند.
۱. ارگونومی فیزیکی
ارگونومی فیزیکی رایج‌ترین نوع ارگونومی است. در این نوع، ما آناتومی و تناسب اندام، خصوصیات روانشناختی و بیو شیمیایی انسان را در ارتباط با توسعه فعالیت‌های جسمی مطالعه می‌کنیم. ارگونومی فیزیکی تعامل میان تیم‌های کاری و کاربران آن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد.
در ارگونومی فیزیکی، طراحی محصولات و نحوه تأثیر آن‌ها بر شرایط جسمی را بررسی می‌کنیم. برای مثال، می‌توانیم صندلی ها، میز‌ها و کیبورد‌های راحت تری را طراحی کنیم. اما توجه داشته باشید که تنها وظیفه این نوع ارگونومی ساخت محصولات نیست.
در ارگونومی فیزیکی عناصری که حالت صحیح بدن انسان در حین انجام فعالیت را مهم می‌شمارند، مورد توجه قرار می‌دهیم. در ادامه چند نمونه از حالت‌هایی را که در ارگونومی فیزیکی اهمیت دارند، مطالعه کنید:
- حفظ قوس طبیعی کمر در هنگام انجام هرگونه فعالیتی ضروری است. توصیه می‌کنیم که در حالت ایستاده یکی از پا‌ها را جلوتر از دیگری قرار دهید. به این صورت حالت صحیح ستون فقرات را رعایت می‌کنید.
- توصیه می‌کنیم که در حالت نشسته از کمر خود پشتیبانی کنید. در غیر این صورت پشت حالت کمانی به خود می‌گیرد. مراقب باشید، چون با ادامه این وضعیت در آینده مشکلاتی برای تان پیش خواهد آمد.
- در هنگام برداشتن اشیای روی زمین کمر خود را خم نکنید. بهترین روش برای این کار، چمباتمه زدن است. به این صورت از پا‌های خود برای پشتیبانی از وزن بدن و کاهش فشار روی کمر استفاده می‌کنید.
- همیشه حالت گردن خود را در تداوم خط ستون فقرات تنظیم کنید.
- حالت صحیح بازوها در حین کار کردن با کامپیوتر عبارت است از ایجاد زاویه ۹۰ درجه در ناحیه آرنج.
- اگر برای مدت طولانی می‌نشینید، توصیه می‌کنیم که هر چند وقت یک بار صندلی خود را تنظیم کنید و حالت خود را تغییر دهید. به این ترتیب احساس خستگی ناشی از بودن در یک حالت خاص به وجود نمی‌آید.
بیشتر بخوانید: وضعیت‌های درست بدن در امور روزمره چگونه است؟
اما یک توصیه بسیار مهم! به آمار زیر توجه کنید:
- ۶۴ درصد از جمعیت ایالات متحده از گوشی‌های همراه هوشمند استفاده می‌کنند.
- میانگین استفاده نوجوانان آمریکایی از گوشی‌های همراه هوشمند، ۴ و نیم ساعت است.
- میانگین پیام‌های متنی که روزانه در آمریکا ارسال و دریافت می‌شوند، ۴۱ و نیم عدد است.
- میانگین پیام‌هایی که نوجوانان در روز ارسال می‌کنند، ۵۵ عدد است.
- میانگین زمانی که آمریکایی‌ها به کار کردن با گوشی‌های همراه هوشمند اختصاص می‌دهند، ۳ و نیم ساعت است.
توجه داشته باشید که، خم کردن طولانی مدت گردن برای نگاه کردن به گوشی همراه، تبلت یا دیگر ابزار‌های الکترونیک موجب سردرد، کشیدگی عضلات، خرد شدن اعصاب و حتی آسیب دیدن ستون فقرات می‌شود. بنابراین:
- زمان سرگرم کردن خود با این وسایل و ابزار‌ها را کاهش دهید.
- ارتفاع صفحه الکترونیکی را طوری تنظیم کنید که سر به جلو یا عقب خم نشود.
- در صورت کار کردن طولانی مدت، کیبورد و مانیتور را جایگزین لپ تاپ کنید.
- وظایف و حالت خود را در سراسر روز تغییر دهید.
- تعادل و حالت بدن خود را از طریق نرمش و تمرینات قدرتی اصلی بهبود بخشید.
- به حالت گردن خود توجه کنید.
- سر خود را بالا نگه دارید.
۲. ارگونومی نیازهای ویژه
ارگونومی نیازهای زیرمجموعه ارگونومی فیزیکی است. در این نوع از ارگونومی جایگزین‌هایی برای افراد با نیازهای ویژه طراحی می‌شود. برای مثال، ساخت فضا‌هایی که در آن کودک بتواند رشدی طبیعی و بدون نیاز به کمک بزرگسالان داشته باشد، مورد مطالعه و تشویق قرار می‌گیرد.
همچنین ساخت فضا‌های مناسب برای معلولان جسمی و ذهنی بخشی از ارگونومی نیازهای ویژه محسوب می‌شود. ساخت منازل مسکونی، فضا‌های شهری، تفرجگاه‌های عمومی و … به شیوه‌ای که کودکان، معلولان و سالخوردگان در آن احساس راحتی و آرامش کنند، بر عهده ارگونومی نیازهای ویژه است.
۳. ارگونومی شناختی
در ارگونومی شناختی بر چگونگی سازگاری مطلوب ظرفیت‌های شناختی کاربران با استفاده از محصولات تمرکز می‌کنیم. در این نوع ارگونومی دانش درک انسانی، پردازش ذهنی و حافظه را مورد توجه قرار می‌دهیم. ارگونومی شناختی اساساً بر فعالیت‌های کاری تمرکز می‌کند که:
- بر اجزای شناختی تأکید می‌کنند.
- در محیط‌های به شدت ایمن قرار دارند.
- در محیط‌های پیچیده و تغییر پذیر قرار دارند.
اولین دامنه‌های تحقیقی ارگونومیک شناختی عبارت بودند از نیروگاه‌های هسته ای، سیستم‌های کنترل ترافیک هوایی و موارد پزشکی. در این محیط‌های پیچیده توجه ویژه به تصمیم گیری در وضعیت‌های خطرناک بالقوه ضروری است.
۴. ارگونومی در محیط کار
آیا می‌خواهید هزینه‌های مراقبت از سلامت خود و کارمندان شرکت تان کاهش دهید؟ آیا بهبود تولید در سال جاری یکی از موضوعات اصلی کسب و کار شما است؟ نظرتان درباره بهبود کیفیت محصول چیست؟ اگر به سوالات فوق پاسخ بله می‌دهید، باید بگوییم که حتماً ایجاد و بهبود ارگونومی در محیط کار خود را در صدر فهرست باید‌های تان قرار دهید.
بیشتر بخوانید: ارگونومی در محیط کار چگونه قابل اجراست؟
مؤسسه ملی سلامت و ایمنی شغلی آمریکا ارگونومی محیط کار را چنین تعریف می‌کند: علم انطباق محیط کار و نیازهای شغلی با ظرفیت جمعیت کارکنان. به زبان ساده، در تعریف ارگونومی باید بگوییم که شما کار (وظیفه) را با فرد منطبق می‌سازید، نه برعکس. مخاطرات ارگونومی به قرار زیر هستند:
- حالت نامناسب بدن: بدن در حالتی نامتعادل و خارج از وضعیت طبیعی قرار می‌گیرد.
- فشار تماس: قسمتی از بدن برای مدت زیادی با یک شیء خارجی تماس داشته باشد.
- فشار یا اعمال زور بیش از اندازه: برای انجام وظیفه‌ای خاص فشار بیش از حدی به قسمتی از بدن وارد می‌شود.
- حرکات تکراری: حرکن خاصی مکرراً تکرار می‌شود.
- حالت ایستای بدن: قسمتی از برای مدت طولانی در یک حالت خاص قرار می‌گیرد.
برخی از جنبه‌های ارگونومی محیط کار عبارتند از: ایجاد اصلاحاتی در سیستم ارتباطی، ارتقای کار گروه در میان دیگران و …. راه حل‌های ارگونومیک می‌توانند ایمنی، آسودگی و بهره وری کارکنان را افزایش دهد.
امروزه در غالب محیط‌های کاری دفتری افراد در پشت میز نشسته و وظایف خود را با کامپیوتر انجام می‌دهند. پس اگر شما نیز در میان این قشر قرار دارید، به نکات ایمنی زیر توجه کنید: ما حالت قرارگیری اعضای مختلف بدن را به سه ناحیه سبز (ایمن)، زرد (غیر ایمن) و قرمز (خطرناک) تقسیم کرده ایم. بنابراین:
- ناحیه سبز:
>> آرنج‌های تان به بدن شما نزدیک هستند.
>> نقطه محوری، آرنج شماست.
>> فشار کمتری برای بلند کردن دست نیاز است، چون وزن به بدن تان نزدیک‌تر است.
>> ماهیچه‌های کمر کمتر کار می‌کنند. - ناحیه زرد:
>> آرنج‌های تان حدود شش اینچ از بدن شما دور هستند.
>> نقطه محوری به شانه‌های تان تغییر پیدا می‌کند.
>> فشار به شانه‌ها و قسمت بالایی پشت تان نقل مکان می‌کند. این فشار می‌تواند شش برابر حالت سبز باشد.
>> ماهیچه‌های شانه به کمک ماهیچه‌های پشت متکی هستند. - ناحیه قرمز:
>> بازوها و آرنج‌های تان به سمت جلو کشیده می‌شوند.
>> نقطه محوری به کمرتان تغییر پیدا می‌کند.
>> فشار روی کمر می‌تواند ۵۰ برابر از حوزه سبز بیشتر باشد.
>> ماهیچه‌های پشت در انجام وظایف کامل درگیر می‌شوند.
پس ابزار‌های کار خود را به این صورت سازمان دهی کنید:
- ابزار‌هایی را که همیشه نیاز دارید در ناحیه سبز قرار دهید. به این صورت دسترسی به این ابزار‌ها را تسهیل می‌کنید.
- ابزار‌های با درجه دوم نیاز را در ناحیه زرد قرار دهید.
- از کار کردن در ناحیه قرمز خودداری کنید.
- همچنین فراموش نکنید که قبل از شروع کار یا در آنتراکت‌ها چند حرکت نرمشی و تقویتی انجام دهید. اعضایی از قبیل: بازوها، کمر، سینه، باسن و پشت نیاز به تقویت خواهند داشت.
۵. ارگونومی محیطی
ارگونومی محیطی شامل بررسی ارتباط انسان با فضای فیزیکی می‌شود؛ بنابراین باید شرایطی از قبیل: آب و هوا، دما، فشار هوا، سطح نور، صدا و … را در نظر داشته باشیم. این نوع از ارگونومی تعیین می‌کند که کدام پیکربندی فضایی برای توسعه محیط متوازن مناسب‌ترین است. برای مثال، بهترین دما برای محیطی که امکانات الکترونیک بسیاری در آن وجود دارد، ۱۶ تا ۱۸ درجه سانتی‌گراد است. به این ترتیب از گرم شدن بیش از اندازه وسایل خود جلوگیری می‌کنید.
۶. ارگونومی اصلاحی
ارگونومی اصلاحی یکی از شاخه‌های رشته‌ای است که فضا‌های رشد انسان‌ها را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. این نوع از ارگونومی تأیید می‌کند که اندازه گیری‌های محافظت از انسجام جسمی و ذهنی کارکنان یک این محیط‌ها انجام شده اند. در مورد مشکلات ارگونومیک باید بگوییم که ارگونومی اصلاحی پیشنهاد‌هایی را برای بهبود عملیات سیستم مطرح می‌کند.
۷. ارگونومی پیشگیرانه
هدف از این ارگونومی عبارت است از آگاه سازی کارکنان نسبت به ایمنی محیط کار. البته در اینجا اهمیت سلامت جسمی و ذهنی نیز مورد توجه قرار می‌گیرد. این ارگونومی همچنین اهمیت کار کردن در فضا‌های راحت را برجسته می‌سازد. این فضا‌ها خستگی مفرط ماهیچه‌ها را به اندازه ممکن کاهش می‌دهند.
۸. میکرو ارگونومی
هدف اصلی میکرو ارگونومی ساخت محصولاتی است که کار کردن با آن‌ها آسان است. در این نوع از ارگونومی قابلیت انسجام محصولات با محیط رشد افراد نیز اهمیت دارد. رویکرد میکرو ارگونومی تعاملات میان دستگاه، محیط، نرم افزار و شغل را با انسان مطالعه می‌کند. سایر جنبه‌های این نوع ارگونومی که بر طراحی رابط‌های میان افراد و سایر عناصر سیستم تمرکز می‌کنند عبارتند از:
- انسان – شغل
- انسان – ماشین
- انسان – نرم افزار
- انسان – محیط
باید اضافه کنیم که طرح‌های تولیدی مبتنی بر میکرو ارگونومی کاربردی، قابل اتکاء، راحت و ایمن هستند.
۹. ماکرو ارگونومی
در این شاخه از ارگونومی بر طراحی و هماهنگی کلیت سیستم کاری تمرکز می‌کنیم. ماکرو ارگونومی بر اساس طراحی برنامه‌ها و نرم افزار‌هایی که کار کاربران را تسهیل می‌کنند، عمل می‌نماید. هدف از این ارگونومی عبارت است از طراحی یک سیستم کاری کاملاً هماهنگ. این طرح دلالت‌های اجرایی کلیدی را برای اثرگذاری سازمانی، بهره‌وری و رضایت را تقویت می‌کند.
شما با کدامیک از انواع ارگونومی سر و کار داشته اید؟ آیا قبلا با این تعاریف آشنا بوده اید؟ نظرات و تجربیات خود را در انتهای این صفحه در قسمت “ارسال نظر” با ما به اشتراک بگذارید.