این کارکرد‌های اضافی سبب شده تا به این هورمون برچسب هورمون چندکاره زده شود: «هورمون پیوند»، «هورمون تسکین‌دهنده»، «هورمون آغوش»، «هورمون عشق» و حتی «هورمون شادمانی». ازآنجایی‌که اکسی‌توسین به‌طور قابل‌توجهی بر مغز و همچنین اندام‌های تولیدمثل تأثیر می‌گذارد، دکتر هیون جین لی و همکارانش شایسته دانستند که آن را «تسهیل‌کننده بزرگ زندگی» بنامند.
اغلب به دو دلیل هنگام وضع حمل در بیمارستان اغلب به زنان باردار به‌صورت وریدی اکسی‌توسین تزریق می‌شود: اول به خاطر تحریک نوزاد برای به دنیا آمدن و در ثانی برای شدت بخشیدن به انقباضاتی که لازمه زایمان است. همچنین بعد از تولد نوزاد، اکسی‌توسین سبب ایجاد انقباضات قدرتمندی می‌شود که باعث خروج جفت جنین شده و خونریزی را کاهش می‌دهد. این برهه بسیار برهه خطرناکی است چراکه خونریزی پس از زایمان، عمده دلیل مرگ‌ومیر مادران در جوامع با امکانات پزشکی پایین است.
هورمون اکسی‌توسین
بدون شک به دلیل اهمیت بسیار زیاد اکسی‌توسین هنگام زایمان و نیز کوچک بودن این مولکول (تنها یک زنجیره کوتاه از ۹ آمینواسید)، این هورمون نخستین هورمون پپتیدی (متشکل از آمینواسید) در تاریخ است که زنجیره‌اش موردبررسی قرار گرفت.
(برای مقایسه، انسولین دارای ۵۱ اسیدآمینه و بیش از ۱۴۰ زنجیره هموگلوبین در سلول‌های قرمز خون است.) دکتر وینسنت دو ویگنواد توالی زنجیره اکسی‌توسین را کشف و آن را به‌صورت مصنوعی در سال ۱۹۳۵ تولید کرد که جایزه نوبل را برایش به ارمغان آورد و امروزه اکسی‌توسین مصنوعی به شکل مرتب در درمان‌های پزشکی به کار گرفته می‌شود. ازآنجاکه دستگاه گوارش به‌سرعت هورمون را تجزیه می‌کند، معمولا به‌صورت وریدی به خون تزریق می‌شود. همچنین به دلیل اینکه اکسی‌توسین توانایی عبور از سد خونی مغز را ندارد، اخیرا از اسپری‌های بینی استفاده می‌کنند تا هورمون مذکور را توسط سلول‌های عصبی بویایی به‌صورت مستقیم به مغر منتقل کنند.
اکسی‌توسین و شیردهی
هنگام شیردهی از طریق پستان مادر، تولید طبیعی اکسی‌توسین سبب ایجاد رفلکس شده و درنهایت باعث جاری شدن شیر می‌شود. هورمون اکسی‌توسین سبب انقباض سلول‌های عضلانی اطراف حفره‌های حاوی شیر شده و با افزایش فشار در آن ناحیه، شیر را به بیرون از نوک پستان می‌پاشد. همچنین افزایش اکسی‌توسین هنگام شیردهی، می‌تواند منجر به انقباضات رحمی دردناکی شود که گاه می‌توانند به‌اندازه درد زایمان قدرتمند باشند. ترشح اکسی‌توسین ابتدا در واکنش به عمل مکیدن نوزاد آغاز می‌شود، اما در ادامه محرک‌های دیگری نیز می‌توانند منجر به تولید آن شوند: از صدای گریه نوزاد گرفته تا فکر کردن در مورد شیردهی.
پیشینه ما قبل تاریخ
ازآنجاکه اکسی‌توسین نقش مهمی در تولد و شیردهی دارد، ممکن است تصور شود که صرفا برای همین کار‌ها به وجود آمده است. اما توالی DNA در ژن حیوانات مختلف داستان بسیار متفاوت و غافلگیرکننده‌ای را روایت می‌کند. همان‌طور که اغلب فرآیند‌های تکامل اتفاق می‌افتد، ژن اکسی‌توسین هم به‌واسطه تقسیم یک ژن ماقبل خود به وجود آمده است. ژن اصلی – در کنار ژن اکسی‌توسین – هورمون وازوپرسین را تولید می‌کند.
وازوپرسین نیز همانند اکسی‌توسین زنجیره‌ای از ۹ آمینواسید است. همه اجزای این ۹ آمینواسید به‌جز ۲ مورد آن، باهم یکسان هستند. اما این دو هورمون کارکردی بسیار متفاوت از همدیگر دارند. دو وظیفه اصلی وازوپرسین تحریک عروق خونی و محافظت از آب بدن است. انسان نیز مانند دیگر پستانداران جنین زا، تنها یک ژن اکسی‌توسین دارد، اما تکثیر‌های اضافه سبب ایجاد سه ژن مختلف از وازوپرسین شده است.
ریشه‌های اکسی‌توسین
دکتر پای-چونگ و گیوی توالی ژن‌های اکسی‌توسین، وازوپرسین و هورمون‌های مرتبط را در طیف وسیعی از حیوانات دارای ستون فقرات (مهره‌داران) باهم مقایسه کردند. معلوم شد که تمام مهره‌داران فک دار (پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و ماهی‌های مختلف ازجمله کولاکانت‌ها) حداقل یک نسخه از ژن‌های اکسی‌توسین و وازوپرسین را دارند. در مقابل، مهره‌داران بدون فک (نیزه‌ماهی‌ها و مارماهی) تنها یک ژن دارند که هورمونی مشابه با وازوپرسین تولید می‌کند.
این نشان می‌دهد که تکثیر ژن‌ها چیزی در حدود ۶۳۵ میلیون سال پیش در نقطه‌ای که مهره‌داران فک دار و بی فک از هم جدا شده‌اند، سبب جدایش دو ژن وازوپرسین و اکسی‌توسین از همدیگر شده است. اما این واقعه خیلی قبل‌تر از به وجود آمدن سیستم شیردهی مشترک در اجداد پستانداران، در حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش، به وقوع پیوسته است. درواقع، بارداری و زنده‌زایی تا قبل از پیدایش جانداران کیسه‌دار و جانوران جنین دار در حدود ۱۴۵ میلیون سال قبل، وجود نداشتند؛ بنابراین واضح است که ژن اکسی‌توسین صرفا در ارتباط با شیردهی یا زنده‌زایی به وجود نیامده است.
ارتباط اکسی‌توسین با ارگاسم
دکتر ماری کارمیشل و همکارانش در دو مقاله جداگانه چنین گزارش دادند که سطح هورمون اکسی‌توسین در حین ارگاسم در هر دو جنس مرد و زن، افزایش می‌یابد. سطح این هورمون در هنگام ارگاسم از طریق خود-ارضایی نیز به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد و برای مدت چندین دقیقه در همان سطح بالا باقی می‌ماند. به عقیده دکتر کارمایکل و همکارانش اکسی‌توسین با تاثیر بر انقباض عضلانی سبب تسهیل حرکت تخمک و اسپرم می‌شود.
در یک رویکرد هوشمند، یک متخصص ژنتیک آلمانی به نام دکتر لودویگ ویلدت و همکارانش، تاثیر اکسی‌توسین مصنوعی بر روی حرکت اسپرم درون رحم و تخمدان را بررسی کردند. برای رسیدن به این هدف، آن‌ها کپسول آلبومین با اندازه اسپرم را درون واژن ۵۰ بیمار ناباروری جاگذاری کرده و سپس پیشروی آن‌ها را با یک آشکارساز ردیابی کردند. کپسول‌ها فقط چند دقیقه پس از جاگذاری به ورودی رحم رسید، بنابراین واضح بود که رحم مانند یک پمپ عمل می‌کند.
تزریق داخل وریدی اکسی‌توسین سبب افزایش شدید حجم کپسول‌هایی شد که داخل رحم جاگذاری شده بود. ثبت اطلاعات فشار داخل رحم قبل و بعد از تزریق اکسی‌توسین نشان از افزایش حجم عضلانی و شدت بیشتر انقباضات آن‌ها داشت که شیب معکوس آن باعث می‌شد جریان به سمت گردن رحم و داخل تخمدان پیش برود.
تاثیر اکسی‌توسین بر مغز
کارکرد اکسی‌توسین تنها به اندام‌های تولیدمثل محدود نمی‌شود. این هورمون به عملکرد مغزی نیز کمک می‌کند و به‌خصوص در رفتار اجتماعی تاثیر می‌گذارد. ازاین‌رو اکسی‌توسین را با نام‌هایی مانند «هورمون پیوند»، «هورمون عشق» و «اکسیر اعتماد» می‌شناسند.
مثال بی‌نظیری که از عملکرد اکسی‌توسین می‌توان زد، تفاوت فاحشی است که در رفتار دو موش صحرایی هم‌خانواده و بسیار شبیه به هم ایجاد می‌کند. درحالی‌که موش‌های چمنزار بعد از جفت‌گیری و اشتراک‌گذاری وظایف والدینی، پیوند‌های مادام‌العمری باهم تشکیل می‌دهند، موش‌های صحرایی جفت‌گیری رندمی دارند و باهم پیوند‌های طولانی تشکیل نمی‌دهند. تحقیقات نشان داد که هر دو هورمون اکسی‌توسین و وازوپرسین نقش مهمی در ایجاد و حفظ پیوند در گونه موش چمنزار ایفا می‌کند.
اگر اکسی‌توسین و وازوپرسین به‌صورت مصنوعی به موش‌های صحرایی تزریق شود، آن‌ها نیز به‌طور چشم‌گیری رو به تک‌همسری می‌آورند. دکتر هوی وانگ و همکارانش در مقاله‌ای نشان دادند که مسدود کردن گیرنده‌های اکسی‌توسین و وازوپرسین در مرکز پاداش-لذت مغز موش‌های چمنزار باعث می‌شد که در نظر آن‌ها یک جفت نسبت به دیگری از برتری خاصی برخوردار نباشد و بعد از جفت‌گیری با آن بروند سراغ موش دیگری. در حقیقت هورمون اکسی‌توسین مولکولی اساسی برای پیدایش عشق و احتمالا از دلایل اصلی برای عاشق شدن است.
همچنین در مطالعاتی که بر روی اسپری بینی انجام‌شده، مشخص کرده است که اکسی‌توسین می‌تواند بر تعاملات اجتماعی انسان اثر بگذارد. در یک تحقیق تجربی دکتر دیک شله و دکتر اونور گنتیرکین نشان دادند که این هورمون، فاصله اجتماعی میان مردان و زنان را تنظیم می‌کند.
در یک آزمون برای بررسی تاثیر استفاده از اسپری بینی اکسی‌توسین، نشان داده شد که مردان متاهل در مواجهه اولیه با یک زن جذاب، در پاسخ به محرک دریافتی از طریق اسپری و نسبت به مردان مجرد فاصله بیشتری از آن زن می‌گیرند. این یافته این‌طور به‌دست‌آمده که در یک آزمایش برای مشخص شدن میزان علاقه‌مندی برای پیش‌قدم شدن یا اجتناب از آشنایی، مردانی که در رابطه تک‌همسری و در معرض اکسی‌توسین هستند نسبت به نزدیک شدن به عکس‌هایی از زنان جذاب، بسیار کندتر از مردان مجرد عمل می‌کنند. نویسندگان پیشنهاد کردند که اکسی‌توسین احتمالا به افزایش وفاداری در روابط تک‌همسری انسان‌ها کمک می‌کنند.
عملکرد اکسی‌توسین پس‌ازآن کپی‌برداری اولیه از ژن ماقبل تاریخ در ۴۳۵ میلیون سال پیش چیست؟ اجداد ماهی گون ما که در اقیانوس‌های کهن کره زمین زندگی می‌کردند، بی‌تردید زندگی پر از رنج و تنهایی داشته‌اند. اگر بتوانیم از تولد و شیردهی، زندگی اجتماعی و ارگاسم صرف‌نظر کنیم. به لحاظ منطقی، تنها چیزی که می‌ماند عشق است …