این دسته از خانم ها، باید معاینات دوره ای خود را حتما انجام بدهند و برای مصرف هرگونه دارو یا مکمل، از پزشک یا داروساز خود مشورت بگیرند تا مشکلی برایشان به وجود نیاید. فولیک اسید و آهن، مکمل های بسیار مهمی هستند که خانم ها باید در زمان بارداری از آن زیر نظر پزشک یا داروساز استفاده کنند.
«دکتر الهام هاشمی» داروساز و مشاور مرکز اطلاعات داروها و سموم (DPIC) و «دکتر حمیدرضا اصلانی» داروساز بالینی و مشاور مرکز اطلاعات داروها و سموم (DPIC)، شما را با این دو مکمل آشنا می کنند.
علت استفاده از آهن در دوران بارداری چیست؟
براساس مطالعات و بررسی های انجام گرفته توسط سازمان بهداشت جهانی دردنیا در حدود 41.8 درصد از زنان باردار دچار کم خونی هستند.
پیشگیری از ابتلای مادر به کم خونی در دوران بارداری بسیار اهمیت دارد، چون در صورت عدم تامین آهن مورد نیاز مادر، احتمال بروز مشکلاتی از جمله تولد نوزاد با وزن کم، زایمان زودرس و کم خونی مادر افزایش می یابد.
در طول مدت دوران بارداری حدود 30 تا 50 درصد حجم خون مادر افزایش پیدا می کند. در نقطه مقابل، افزایش گلبول های قرمز، در دوران بارداری در صورت عدم مصرف مکمل آهن 15 تا 20 درصد خواهد بود، در نتیجه غلظت خون مادر در دوران بارداری کاهش می یابد.
به همین دلیل در دوران بارداری، میزان نیاز بدن مادر به آهن بیشتر می شود که عموما با مصرف مواد غذایی امکان تامین این مقدار، وجود ندارد.
آهن را چگونه باید مصرف کرد؟
میزان نیاز روزانه آهن در دو جنس (زن و مرد) و در مراحل مختلف زندگی متفاوت است. به عنوان مثال، میزان نیاز روزانه، در خانم های یائسه هشت میلی گرم و خانم های غیریائسه 18 میلی گرم است.
براساس توصیه سازمان بهداشت جهانی در دوران بارداری، برای پیشگیری از ابتلا به کم خونی به صورت روزانه و مربت باید از آهن استفاده شود. استفاده از آهن باید تا حداقل سه ماه بعد از زایمان ادامه یابد.
آیا می توان نیاز به آهن را از طریق غذا تامین کرد؟
آهن موجود در مواد غذایی به دو نوع «هِم» (heme) و «غیر هِم» (non heme) تقسیم می شود. درواقع، آهن موجود در غذاهای حیوانی که دارای هموگلوبین است، از نوع آهن «هم» هستند که از آن جمله می توان به آهن موجود در گوشت قرمز، پرندگان و ماهی اشاره کرد.
آهن موجود در غذاهای گیاهی که فاقد هموگلوبین هستند، از نوع آهن «غیرهم» محسوب می شوند که از لحاظ بیولوژیک ارزش بسیار پایینی دارند.
جذب آهن «هم» در حدود 15 تا 30 درصد است و دیگر مواد غذایی مصرفی (مانند لبنیات و چای) در جذب آهن نوع «هم» تاثیری ندارند. در عوض، جذب آهن «غیرهم» بسیار کمتر و در حدود 2 تا 20 درصد است و تحت تاثیر مصرف مواد غذایی از جمله لبنیات، چای، فیبر و… میزان جذب آهن کاهش پیدا می کند.
آهن موجود در بیشتر مکمل ها از نوع «غیرهم» بوده و جذب آن ها تحت تاثیر رژیم غذایی و دارویی قرار می گیرد، به همین دلیل تداخلات غذایی آن باید مورد توجه قرار گیرد و به دقت رعایت شود.
آهن مورد نیاز در دوران بارداری
براساس استانداردهای جهانی میزان نیاز روزانه خانم های باردار (در صورتی که مبتلا به کم خونی نباشند، برای پیشگیری از بروز کم خونی حداقل 27 میلی گرم و حداکثر 100 میلی گرم آهن خالص است.
چه زمانی باید دوز بالا برود!
در صورتی که خانم باردار به کم خونی مبتلا باشد، میزان نیاز روزانه به آهن بیشتر از میزانی است که برای پیشگیری استفاده می شود و با توجه به میزان کم خونی، پزشک دوز مورد نیاز آهن را تعیین می کند.
به زمان مصرف توجه کنید
با توجه به اینکه مصرف همزمان غذا و مکمل آهن، جذب آهن را به میزان 40 درصد کاهش می دهد، بهترین زمان مصرف مکمل آهن طی روز و با معده خالی و همراه یک لیوان آب یا آب میوه محسوب می شود.
منظور از شکم خالی یک ساعت قبل از غذا یا دو ساعت بعد از غذاست؛ البته این در صورتی است که فرد دچار عوارض گوارشی دارو نشود یا عوارض گوارشی دارو در حد قابل تحمل برای بیمار باشد.
درباره عوارض آهن چه می دانید؟
آهن مانند هر دارو یا مکمل دیگری عوارض مخصوص به خودش را دارد. برای مثال، 10 درصد عوارض گوارشی، شامل یبوست، تیرگی مدفوع، تهوع، دردهای شکمی، استفراغ و… می شود. یک تا 10 درصد عوارض گوارشی ناشی از مصرف آهن، اسهال، سوزش سر دل، تغییر رنگ ادرار و… است.
املاح مختلف آهن، از لحاظ میزان اثربخشی، میزان جذب و بروز عوارض تقریبا مشابه یکدیگرند. در حال حاضر یکی از اقداماتی که در راستای کاهش عوارض جانبی گوارشی آهن صورت گرفته، تهیه و فرموله کردن ترکیبات آهن به صورت روکش دار (Entric Coating Formolation) است.
این تغییر در فرموله کردن، باعث کاهش عوارض گوارشی شده، اما این مسئله، جذب آهن در روده را دچار اختلال می کند و باعث می شود که جذب، به درستی صورت نگیرد و نهایتا جذب آن در حدود 30 درصد در این فرمولاسیون ها نسبت به ترکیبات با فرمولاسیون معمولی کاهش یافته است.
عوارض گوارشی آهن با گذشت زمان کمتر می شود، اما در صورت عدم تحمل عوارض گوارشی در ابتدای مصرف، بهتر است زمان استفاده آن را به شب و هنگام خواب موکول کرد (البته باید از دو ساعت قبل، فرد غذایی نخورده باشد).
یکی دیگر از راه هایی که برای این مسئله وجوددارد، این است که مکمل آهن با شکم پر مصرف شود. انجام این کار باید تا زمانی که ایجاد تحمل گوارشی، به وجود بیاید، ادامه داشته باشد، بعد از آن می توان با شکم خالی نیز از آهن استفاده کرد.
تداخلات مکمل های حاوی آهن با داروها
روی (Zn)، کلسیم و دیگر املاحی که در اصلاح دوظرفیتی هستند، باعث کاهش ذب آهن می شوند. برای رفع این مشکل باید حداقل دو ساعت فاصله، بین مصرف دو مکمل ایجاد کرد.
داروهای کاهنده ترشح اسید معده (امپرازول Oemperazole و…) نیز در جذب آهن اختلال ایجاد می کنند. آن دسته از افرادی که از داروی لووتیروکسین (levothyroxine) استفاده می کنند باید توجه داشته باشند که مصرف همزمان آهن با این دارو، ممکن است باعث بروز کم کاری تیرویید شود.
برای رفع این مشکل، باید حداقل چهار ساعت بین مصرف دارو و آهن فاصله ایجاد کرد. ضمن اینکه عملکرد غده تیرویید باید مورد بررسی قرار بگیرد. همچنین استفاده از داروها یا مکمل هایی که دارای ترکیبات آلومینیوم، کلسیم و منیزیم هستند نیز باعث 30 تا 40 درصد، اختلال در کاهش عملکرد آهن می شوند.
برای رفع این مشکل باید مصرف آهن را به حداقل دو ساعت قبل یا چهار ساعت بعد از مصرف ترکیبات حاوی آلومینیوم، کلسیم و مینزیم موکول کرد. تداخلات آهن، تنها به این موارد محدود نمی شوند و افراد برای مصرف هر نوع مکمل یا دارو باید با داروساز خود مشورت کنند.
چرا اسیدفولیک مصرف کنیم؟
یکی از شایع ترین نقایص جنینی نقص لوله عصبی (NTDs) در جنین است. طوری که آمارها نشان می دهند سالانه در آمریکا از هر 1000 تولد زنده یک کودک با نقص لوله عصبی متولد می شود. علاه بر این نقص لوله عصبی می تواند مجر به مشکلات دیگر از جمله سقط جنین شود.
خانم های باردار علاوه بر مصرف مکمل آهن، باید به مصرف فولیک اسید (Folic acid) نیز توجه کافی داشته باشند. مطالعات ثابت کرده اند که استفاده از فولیک اسید در دوران بارداری می تواند میزان بروز نقص لوله عصبی را کاهش دهد. این مسئله در مادرانی که سابقه تولد نوزاد با نقص لوله عصبی دارند نیز مصداق دارد.
توجه به زمان مصرف فولیک اسید
نقص لوله عصبی در ماه اول بارداری اتفاق می افتد. یعنی زمانی که بسیاری از زنان، از بارداری خود اطلاع ندارند. به همین دلیل توصیه می شود تمامی خانم هایی که در سن باروری قرار دارند و احتمال بارداری برای آن ها وجود دارد به صورت مرتب و روزانه از فولیک اسید استفاده کنند.
در مواردی که قصد بارداری به صورت برنامه ریزی شده وحود دارد مصرف فولیک اسید باید حداقل یک ماه قبل از اقدام به بارداری شروع شود. استفاده از فولیک اسید باید در طول دوران بارداری و حداقل در سه ماهل بارداری ادامه یابد.
تامین فولیک اسید از غذا
شاید خیلی از افراد تصور کنند که می توان فولیک اسید را از غذا تامین کرد. در حالی که این باور ناردست محسوب می شود. چون میزان فولیک اسید موجود در غذا کم است و پخت و پز می تواند باعث از بین بردن فولیک اسید شود.
از طرفی فیبر موجود در غذا مانعی برای جذب فولیک اسید محسوب می شود. بنابراین استفاده از فولیک اسید به صورت مکمل در دوران بارداری ضروری است.
چه قدر به فولیک اسید نیاز دارید؟
میزان نیاز به فولیک اسید در موارد معمول 0.4 تا 0.87 میلی گرم به صورت روزانه است. بیشتر مولتی ویتامین های دورانب ارداری می توانند این میزان فولیک اسید را تامین کنند. التبه فولیک اسید به صورت محصول جداگانه نیز وجود دارد و می تواند مورد استفاده قرار بگیرد.
نکته مهمی که در مورد مصرف فولیک اسید باید به آن توجه شود، رعایت فاصله زمانی حداقل دوساعته با چای است. به عبارت روشن تر، دو ساعت قبل و دو ساعت بعد از مصرف فولیک اسید، باید از نوشیدن چای اجتناب کرد.
چه موقع فولیک اسید با دوز بالا مصرف کنید؟
مصرف دوز بالای فولیک اسید در مادرانی که سابقه تولد نوزاد با نقص لوله عصبی دارند ضروری است. همچنین مادرانی که از داروهای ضدتشنج استفاده می کنند باید حتما استفاده از فولیک اسید را مدنظر داشته باشند گاهی پزشک، ممکن است برای برخی از افراد که به مشکلات یادشده مبتلا نیستند، مصرف فولیک اسید با دوز بالا را توصیه کند. لازم به ذکر است که منظور از دوز بالای فولیک اسید مصرف روزانه چهار تا پنج میلی گرم فولیک اسید است.