می‌توان آن‌ها را به صورت مایع مورد استفاده قرار داد که برای سلامت انسان و محیط‌زیست خطرناک هستند. برخی از این مواد بدون بو و رنگ هستند. این‌ها آثار فوری (چند ثانیه تا چند دقیقه) یا آثار تأخیری (۲ تا ۴۸ساعت) بر جای می‌گذارند.
هر چند ترکیبات شیمیایی بالقوه کشنده هستند، اما امکان انتشار آن‌ها در حدی که کشنده باشند، کار چندان ساده‌ای نیست، زیرا به محض پخش‌شدن در فضای بیرون سریعا پراکنده خواهند شد. تولید ترکیبات شیمیایی نیز کار بسیار سختی است. حمله شیمیایی ممکن است بدون هیچ هشدار قبلی روی بدهد.
علایم ناشی از انتشار ماده شیمیایی عبارتند از: تنفس مشکل، سوزش چشم، ازدست‌دادن تعادل، تهوع، احساس سوختگی در داخل بینی، گلو و ریه‌ها. مشاهده تعداد زیادی از حشرات و پرندگان مرده نیز می‌تواند دال بر انتشار ماده‌ای شیمیایی باشد.
اقدامات مراقبتی و حفاظتی
قبل از حمله شیمیایی
از جمله لوازم ضروری در این شرایط موارد زیر است:
١- یک حلقه چسب و یک عدد قیچی.
٢- نایلون برای کشیدن روی درها، پنجره‌ها و دریچه‌های اتاقی که قرار است نقش پناهگاه را داشته باشد. برای صرفه‌جویی در زمان و تلف‌نشدن وقت در زمان وقوع حادثه، بهتر است نایلون را از قبل به اندازه قطعات مورد نیاز تهیه کنید.
٣- انتخاب اتاقی در مرکز ساختمان به‌عنوان پناهگاه ترجیحا اتاقی بدون پنجره و در بالاترین طبقه ساختمان.
به هنگام حمله شیمیایی
اگر توصیه به ماندن در محل سکونت یا کار شده است، انجام موارد زیر ضرورت دارد:
- درها و پنجره‌ها را بسته و تمام سیستم‌های تهویه موجود در ساختمان خاموش شوند.
- کیف نجات را باید به اتاق پناهگاه برد.
- به کمک چسب و نایلون، اتاق پناهگاه درزگیری شود.
- برای کسب اطلاعات و اخبار به رادیو گوش داد.
- اگر کسی در ناحیه‌ای آلوده یا مجاور آن است، باید این توصیه‌ها را رعایت کند:
- فورا از منطقه آلوده در جهت خلاف منبع آلودگی دور شود.
- هرچه سریع‌تر پناهگاهی پیدا کند.
اقدامات لازم پس از حمله شیمیایی
به منظور به حداقل‌رساندن عواقب نامطلوب روی سلامتی انجام فرآیند آلودگی‌زدایی در عرض چند دقیقه ضرورت دارد. پناهگاه امن را نباید به بهانه کمک به دیگران ترک کرد، مگر آن‌که مقامات اعلام وضع عادی کرده باشند.
اگر فردی در معرض یک ماده شیمیایی قرار گرفته باشد، باید توسط فردی با صلاحیت مورد مراقبت فوری پزشکی قرار بگیرد. اگر امکانات پزشکی فوری در دسترس نباشد، باید فورا از خود آلودگی‌زدایی کرده و به روند آلودگی‌زدایی دیگران نیز کمک کند.
اصول آلودگی‌زدایی
- درکمک به افرادی که در معرض مواد شیمیایی قرار گرفته‌اند، جانب احتیاط کاملا رعایت شود.
- تمام لباس‌ها و هر آن‌چه که با بدن تماس دارد را باید از تن درآورد. لباس‌هایی که به‌طور عادی از ناحیه سر بیرون آورده می‌شوند را برای جلوگیری از آلوده‌شدن چشم، بینی و دهان باید قیچی کرد. لباس‌ها و سایر اشیای آلوده را باید در کیسه‌ای پلاستیکی قرار داده و محکم در آن را بست. به کمک آب و صابون دست‌ها باید آلودگی‌زدایی شوند. عینک و لنز‌های تماسی را باید برداشت و می‌توان عینک را با استفاده از کاسه حاوی ماده سفیدکننده خانگی آلودگی‌زدایی کرده و بعد آن را آبکشی و خشک کرد.
- چشم‌ها را باید با آب تمیز شست‌وشو داد.
- بهتر است ناحیه صورت و مو‌های سر را با آب و صابون شست‌وشو داد.
- سایر نواحی بدن که احتمال آلوده‌شدن دارند را نیز باید آلودگی‌زدایی کرد. می‌توان با پارچه آغشته به آب و صابون این نواحی را پاک نموده و متعاقبا آبکشی کرد.
- باید لباس‌های تمیز پوشید. لباس‌های موجود در کمد لباس، احتمالا آلوده نیستند.
- باید برای بررسی و مراقبت پزشکی لازم است به درمانگاه یا بیمارستان مراجعه کرد.
تهدیدات بیولوژیک و اقدامات حیاتی لازم در مقابل آن
عوامل بیولوژیک شامل موجودات زنده یا توکسین‌هایی هستند که قادر به کشتن یا ناتوان‌کردن مردم، دام‌ها و از بین‌بردن محصولات هستند. سه دسته عمده از عوامل بیولوژیک که احتمالا از آن‌ها می‌توان به‌عنوان سلاح استفاده کرد عبارتند از: باکتری‌ها، ویروس‌ها و توکسین‌ها. نگهداری و کشت اغلب عوامل بیولوژیک کار فوق‌العاده سختی است.
بسیاری از این عوامل زمانی که در برابر نور خورشید یا سایر عوامل محیطی قرار می‌گیرند، فورا از بین می‌روند، اما برخی از آن‌ها مانند اسپور‌های کزاز یا سیاه‌زخم بسیار مقاوم هستند. می‌توان این عوامل را با پاشیدن آن‌ها در هوا یا از طریق ایجاد عفونت در حیوانات و انتقال این عفونت به انسان یا از راه آلوده‌کردن منابع آب و غذا پخش کرد. روش‌های انتقال عبارتند از:
آئروسول: عوامل بیولوژیک در هوا پاشیده می‌شوند و با تشکیل غباری ریز تا کیلومتر‌ها دورتر پراکنده خواهند شد. استنشاق این غبار در انسان یا حیوانات موجب بیماری می‌شود.
حیوانات: برخی بیماری‌ها را می‌توان از طریق حشرات و حیوانات (مانند کک، موش، مگس، پشه و دام‌های زنده) به انسان انتقال داد.
آلوده‌کردن آب و مواد غذایی: برخی ارگانیسم‌ها و توکسین‌ها ممکن است در مواد غذایی و منابع آب ادامه حیات یابند. اغلب میکروب‌های موجود در مواد غذایی یا در آب را می‌توان از طریق پختن و جوشاندن از بین برد. توکسین‌ها نیز با این روش‌ها غیرفعال خواهند شد. اغلب میکروب‌ها با جوشاندن آب به مدت یک دقیقه نابود می‌شوند، اما برخی نیاز به مدت طولانی‌تری دارند. لازم است دستورات مقامات بهداشتی رعایت شود.
شخص به شخص: انتشار برخی عوامل عفونی نیز از این راه ممکن است. انسان منبع عفونت ناشی از میکروب‌های مولد آبله و طاعون و ویروس‌های لاسا است.
اقدامات محافظتی و مراقبتی در مقابل تهدیدات بیولوژیک
قبل از حمله بیولوژیک
با پزشک معالج در مورد ایمن سازی مشورت شود. کودکان و سالمندان آسیب‌پذیری خاصی در برابر عوامل بیولوژیک دارند.
در صورت امکان فیلتر مخصوصی به نام HEPA باید در نقطه مناسب محل سکونت یا کار نصب شود. این فیلتر‌ها ذراتی به قطر ۳/. تا ۱۰ میکرون را گرفته و مانع از ورود اغلب عوامل بیولوژیک به داخل محل سکونت یا کار خواهند شد. اگر سیستم گرمایشی یا سرمایشی مرکزی وجود ندارد می‌توان از فیلتر پرتابل HEPA به تنهایی استفاده کرد.
صاحبان و مدیران ساختمان‌های مسکونی و اداری باید نوع و سطح فیلترگذاری در آن‌ها را در برابر عوامل بیولوژیک مشخص کنند.
در زمان حمله بیولوژیک
در یک حمله بیولوژیکی، مقامات مسئول ممکن است فورا قادر به دادن اطلاعات به مردم نبوده و اقدام خاصی را توصیه نکنند. تعیین ماهیت بیماری و نحوه برخورد با آن و نیز افراد در معرض خطر فرآیندی زمانبر است.
تلویزیون، رادیو و اینترنت ازجمله منابعی هستند که برای کسب اخبار و اطلاعات می‌توان از آن‌ها استفاده کرد. باید با علایم و نشانه‌های بیماری، مراکز تهیه دارو و انجام واکسیناسیون و نیز مراکز درمانی آشنا شد.
نخستین نشانه‌های یک حمله بیولوژیک زمانی آشکار می‌شوند که مردم متوجه علایم بیماری ناشی از برخورد با یک عامل باشند. در مورد هر گونه علایمی که بروز پیدا می‌کند باید به دیده شک نگریست، اما نباید فرض را برآن گذاشت که هر نوع بیماری ناشی از یک حمله است. در هر حال توصیه‌های بهداشت فردی را باید رعایت کرد. اگر کسی متوجه ماده‌ای غیرمعمول و مشکوک در اطراف محل سکونت یا کار خود شد باید:
- فورا آن‌جا را ترک کند.
- با مقامات مسئول تماس بگیرد.
- به رسانه‌های جمعی گوش دهد.
- در صورت بروز بیماری باید فورا پیگیر درمان شد.
اگر کسی در معرض یک عامل بیولوژیک قرار گرفته باشد باید:
- فورا لباس‌ها و اثاثیه شخصی را درآورده و در کیسه‌ای بگذارد. توصیه‌های مقامات مسئول در مورد نحوه تعامل با اشیای آلوده را رعایت کند.
- بدن خود را با آب و صابون شست‌وشو داده و لباس تمیز بپوشد.
- پیگیر درمان پزشکی باشد. ممکن است لازم باشد از نزدیک‌شدن به دیگران منع و حتی قرنطینه شود.
استفاده از فیلتر‌های HEPA
این فیلتر‌ها در حملات بیولوژیک کارایی خوبی دارند. اگر سیستم گرمایش و سرمایش مرکزی در محل سکونت یا کار مجهز به فیلتر HEPA است، باید آن را روشن کرد. جا‌به‌جا شدن هوا از طریق این فیلتر به درون خانه مانع از ورود عوامل بیولوژیک خواهد شد. اگر خانواده‌ای فیلتر پرتابل HEPA دارد، باید آن را با خودشان به اتاق پناهگاه برده و در آن‌جا روشن کنند. اگر کسی در آپارتمان یا ساختمان اداری است که مجهز به سیستم جدید گرمایش و سرمایش مرکزی است و فیلتر HEPA دارد، ضریب امنیت آن از نظر ممانعت از ورود عوامل بیولوژیک قابل قبول است. این فیلتر‌ها مانع از ورود عوامل و مواد شیمیایی نخواهند شد.
بعد از حمله بیولوژیک
در برخی شرایط ممکن است به مردم در مورد احتمال وقوع حمله بیولوژیک هشدار داده شود. در چنین مواقعی باید به هشدار‌ها و توصیه‌های مقامات مسئول توجه کامل کرد. انجام اقدامات بهداشت عمومی و اجرای پروتکل‌های پزشکی در برابر عوامل بیولوژیک مانند سایر بیماری‌های عفونی است. توجه به توصیه‌های مقامات رسمی که از طریق صداوسیما و سیستم‌های اعلام هشدار داده می‌شوند، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد.