روزنامه شهروند: تنگ‌های کوچک در بسته، پر از ماهی‌های ریزی است که توی یک وجب جا شنا می‌کنند و پناه می‌برند به گیاهان مصنوعی ته ظرف. سفره‌های هفت سین، بعد از سمندر لرستانی، لاک‌پشت و مارآبی، میهمان تازه‌ای پیدا کرده؛ میهمان کوچکی که خیلی اگر عمر کند، بتواند یک ماه توی ظرف شیشه‌ای دوام بیاورد.
«زبرا»، اسمش را از ردیف خطوط طولی بدنش گرفته؛ ماهی بازیگوشی اندازه یکی دو بند انگشت که اگر اقبال خوشی داشت، وسط دسته‌های بزرگ زبراها، در آب‌های جنوب شرقی آسیا همراه موج‌ها می‌شد، اما از بخت بد به اسمش پسوند «زینتی» زدند و انداختندش در آکواریوم‌ها و همین تازگی‌ها خانه‌ای نقلی اندازه یک ظرف مربا برایش دست و پا کردند و با چوب پنبه درش را بستند و قیمت دادند: ١٠ تا ٢٠هزار تومان. یک اسباب بازی جدید برای بچه‌ها، وسیله‌ای جدید برای تزیین میز‌های کار.
فضای مجازی هم پر شده از فیلم‌های آموزشی تبدیل لامپ‌های سوخته به تنگ ماهی؛ زبراها که تا قبل از این عمرشان ۵سال تخمین زده می‌شد، حالا جوانمرگ می‌شوند و با یک لیوان آب، نهایتا تا یک ماه زنده می‌مانند.
برای آن‌ها که در کار فروش ماهیان زینتی هستند، زبرا دانیو، این‌طور تعریف می‌شود: یکی از ماهیان زینتی تجاری آب شیرین که در مناطق گرمسیری زندگی می‌کند، تخم‌گذار است، صلح جو، زرنگ و پر تحرکی است و شنا را دوست دارد. نگهداری و تکثیرش آسان است و با نوار‌های خوش رنگش یکی از زیباترین ماهیان آکواریومی به حساب می‌آید. نام دانیوی گورخری در فهرست قرمز IUCN در رده LC قرار دارد، یعنی «کمترین نگرانی». اما فعالان حقوق حیوانات و دوستداران محیط‌زیست مدتی است که نگران این مد تازه هستند و به همه توصیه می‌کنند: «لطفا زبرا نخرید.» هرچند، همه خریدار زبراها هستند.
هدیه‌ای با نشان مرگ
شهر از ماهی‌های زبرا پر شده؛ پاساژها، سوپر مارکت‌ها، کتابفروشی‌ها. خیلی‌ها خریدار این تنگ کوچک زیبا هستند؛ یک تکه از اقیانوس، در یک لیوان. سپهر سلیمی، فعال محیط‌زیست به «شهروند» می‌گوید، این جذابیت به ضرر ماهی‌ها تمام شده: «ماهی زبرا، بومی جنوب شرقی آسیا چند ماهی است که در تنگ‌های خیلی کوچک خرید و فروش می‌شود؛ ماهی‌های شاداب و سرحالی که در محیط طبیعی در دسته‌های چندتایی شنا می‌کنند، اما همین کوچک بودن و ارزان بودنشان باعث شده که از آن‌ها سوءاستفاده شود.
ادعا می شود که این ماهی‌ها در ظرف‌های کوچک زنده می‌مانند در صورتی که بدون استثنا کمتر از یک ماه عمر می‌کنند. استرسی که به ماهی‌ها وارد می‌شود، ضربه‌هایی که به تنگ‌ها می‌خورد، استرس نوری و همین‌طور استرس تغذیه‌ای و دمایی، روی آن‌ها تأثیر می‌گذارد. آن‌ها برای زندگی در دسته‌های پنج تایی به ۴۰ لیتر آب نیاز دارند، اما در این شیشه‌ها آب خیلی خیلی کمتر از نیم لیتر است.» مد تازه، تجارت پر سودی برای تولیدکنندگان فراهم آورده و بازار تازه حسابی پر رونق شده است.
از نگاه او هدیه‌ای که نشانی از مرگ داشته باشد، اصلا نمی‌تواند هدیه خوبی باشد: «وقتی موجودی که می‌تواند ۵سال زنده بماند و با انداختنش در بطری‌های کوچک عمرش را به کمتر از یک ماه می‌رسانیم، پیام خوبی به‌عنوان هدیه یا ماهی نوروزی ندارد. باید این را به دوستانمان و همه اطرافیانمان بگوییم. ما حق نداریم به اسم اشتغالزایی و درآمدزایی هر کار غیراخلاقی را انجام دهیم. مسأله جان یک موجود زنده در میان است. همان‌طور که تجارت مواد مخدر به دلیل اثرات سوء آن خوب نیست، این هم یک جور تجارت کثیف است. وقتی افراد این‌قدر نسبت به جان یک موجود بی‌تفاوت باشند، در زندگی شخصی و اجتماعی‌شان هم آدم‌های بی‌تفاوتی خواهند بود.»
چه می‌شود کرد؟
«مردم ماهی زبرا نخرند.» چند ماهی است که فعالان محیط‌زیست و حقوق حیوانات چنین توصیه‌ای به مردم می‌دهند. سپهر سلیمی هم همین را می‌گوید: «مردم نخرند و از این تجارت ظالمانه دوری کنند.»
او به ماده ۶١ قانون نظام صنفی کشور اشاره می‌کند که براساس آن مغازه‌ها و اصناف موظف‌اند، خدمات و کالا‌های مرتبط با صنف خودشان را عرضه کنند؛ یعنی فقط صنف «خراز و آکواریوم» می‌توانند این حیوانات را بفروشند. اما این ماهی همه جا فروخته می‌شود از سوپرمارکت‌ها و بازار‌های روز گرفته تا مترو و کتابفروشی‌ها. این در دسترس بودن باعث شده تلفات زبراها بالا برود. اما چاره چیست؟ «نظام صنفی و سازمان تعزیرات کشوری می‌تواند جلوی این روند را بگیرد. همچنین افراد و انجمن‌های مردمی. آن‌ها می‌توانند در صورت مشاهده فروش این ماهی‌ها در دیگر اصناف مثل گل‌فروشی و سوپرمارکت‌ها، به سازمان تعزیرات حکومتی شکایت کنند.» .
اما آن‌ها که تا امروز ماهی زبرا خریده‌اند، باید چه کنند. این هم راه‌حل: «بهترین کار این است که ماهی زبرا را به یک آکواریوم یا ظرف بزرگتر منتقل کنند، نه حوض یا محیط طبیعی. ابدا آن شیشه‌ها جای خوبی برای زندگی نیست. گیاهانش هم فایده‌ای ندارد؛ چون آن گیاهان هم بعد از مدتی از بین می‌روند. بهتر است محل نگهداری بزرگتری با حداقل پنج لیتر آب برای هر ماهی، در نظر بگیرند که آرام باشد و دمایش ٢٠تا ۳۰ درجه سانتیگراد تنظیم شود. این شرایط و غذای خوب عمر ماهی را بیشتر می‌کند. زبرا در شرایط مناسب می‌تواند تا ۵سال زنده بماند. ببینیم چه ظلم بزرگی به این موجود می‌کنیم که در شرایط سخت دست بالا، یک ماه زنده می‌ماند.»
دست کم، ماهی سالم بخرید
با وجود تبلیغات بسیار دوستداران حیات وحش، نمی‌توان جلوی خرید و فروش ماهی‌های زینتی مخصوص سفره عید را گرفت. توصیه سلیمی این است که اگر می‌خواهید ماهی‌تان، چه زبرا و چه ماهی گلی بیشتر زنده بماند، دست کم حواستان باشد که سالم باشند: «ماهی‌هایی که تولید می‌شوند ماهی‌های باکیفیتی نیستند؛ در حمل‌ونقل آسیب می‌بینند و بدن‌های زخمی دارند، بیشترشان به بیماری‌های قارچی و عفونی مبتلا شده‌اند.
توصیه من این است: «اگر به هر دلیلی می‌خواهید ماهی بخرید، ماهی‌ای بخرید که سالم باشد. ماهی سالم می‌تواند عمر بیشتری داشته باشد.»، اما مسأله اینجاست که ماهی‌های زبرا و به‌ویژه ماهی‌های قرمز، بیشترشان مشکل دارند؛ یا دم خوره دارند، یا دمشان آسیب دیده یا پولکشان ریخته و یا قارچ دارند. برای همین است که در نبود اکسیژن کافی، استرس نوری و نداشتن آرامش، دو سه هفته بیشتر عمر نمی‌کنند.
از نگاه این فعال محیط‌زیست شیلات و دامپزشکی باید به این مسأله وارد شوند تا ماهی‌هایی که تولید می‌شود، با کیفیت باشد؛ هر چند در این صورت گران‌تر خواهند شد و افراد هم ماهی‌های کمتری می‌خرند یا اصلا دیگر نمی‌خرند. اما تمام عوامل دست به دست هم داده تا ماهی‌های زینتی ارزان باشند و مردم در دسترسشان باشد و زیاد بخرند و مثل یکی از اجزای سفره هفت سین به آن نگاه کنند.
چه کسی مسئول است؟
تولید ماهی‌های زبرا چندان سخت نیست. همین است که همه جا از این ماهی‌ها پر شده و این تب به خیلی‌ها سرایت کرده. فقط یک استخر کافی است تا بشود صد‌ها و میلیون‌ها ماهی تولید کرد. ماهی‌های کوچک جای زیادی نمی‌گیرند و یک دستورالعمل کلی برای پرورش آن‌ها وجود دارد؛ بنابراین خیلی زود هم وارد بازار می‌شوند. به گفته سلیمی در کشور دو قطب تولید ماهی وجود دارد؛ یکی در شمال کشور، یکی در مناطق مرکزی مثل کاشان که از قطب‌های تولید ماهی‌های زینتی و آکواریومی و همین‌طور ماهی قرمز هستند.
امرالله قاجاری، مدیرکل دفتر بهداشت و مدیریت بیماری‌های آبزیان در سازمان دامپزشکی به «شهروند» می‌گوید: «ما ممنوعیتی برای عرضه ماهی‌های زینتی نداریم. همه مردم می‌توانند بخرند و در آکواریوم پرورش بدهند و نگهداری کنند.» ماهی‌های زبرا در فهرست قرمز IUCN در رده کمترین نگرانی قرار دارند و همین باعث شده بی پناه باشند، مثل ماهی‌های قرمز سفره هفت سین.
قاجاری توضیح می‌دهد که «ماهیان زینتی در مراکز تکثیر و پرورش ماهی‌های زینتی تولید می‌شود و به فروش می‌رسند و این از برنامه‌های سازمان دامپزشکی است. از نظر بهداشتی فروش ماهی‌های زبرا هیچ مسأله‌ای ندارد هرچند از نظر رفاه حیوانات مشکل‌ساز است؛ بنابراین تأکید و توصیه ما بر آموزش و فرهنگ نگهداری حیوانات در منزل است. مسأله حقوق حیوانات و رفاه آن‌ها با آموزش عمومی و ارتقای فرهنگ عمومی ممکن می‌شود. توصیه ما همیشه این است که با موجودات به نحوه اخلاقی برخورد شود.»
به گفته او در این وقت‌سال که همه جا از ماهی پر می‌شود، دغدغه سازمان دامپزشکی فروش موجودات غیرمجاز یعنی لاک‌پشت، سمندر لرستانی و مارآبی است و توصیه می‌شود که مردم خریداری نکنند، «چون ممکن است بیماری‌هایی به همراه داشته باشند.» درباره این دغدغه، اما این سازمان محیط‌زیست است که مسئولیت دارد و نیرو‌های سازمان دامپزشکی هم اگر شاهد تخلفی باشند، به محیط‌زیست ارجاع می‌دهند.
با این همه سازمان دامپزشکی هم این موضوع را تأیید می‌کند که هر‌سال بیشترین تلفات در ماهی‌های قرمز رخ می‌دهد و امسال زبراها هم درگیر این تجارت شده است. توصیه مسئولان این سازمان هم فقط این است که «طوری از ماهی‌ها نگهداری کنند که از بین نروند» و بعد از نوروز، ماهی‌های قرمز را برگردانند به مناطقی که شهرداری برایشان در نظر گرفته، مثل پارک‌ها.