نام وی محمد و نام پدرش زکریا و کنیه‌اش ابوبکر است. مورخان شرقی در کتاب‌هایشان او را محمد بن زکریای رازی خوانده‌اند، اما اروپائیان و مورخان غربی از او به نام‌های رازس Rhazes و رازی Al-Razi در کتاب‌های خود یادکرده‌اند. به گفته ابوریحان بیرونی وی در شعبان سال ۲۵۱ هجری (۸۶۵ میلادی) در ری متولدشده و دوران کودکی و نوجوانی و جوانی‌اش در این شهر گذشت. چنین شهرت دارد که در جوانی عود می‌نواخته و گاهی شعر می‌سروده است. بعدها به کار زرگری مشغول شد و پس‌ازآن به کیمیاگری روی آورد، وی در سنین بالا علم طب را آموخت. بیرونی معتقد است او در ابتدا به کیمیا اشتغال داشته و پس از آن‌که در این راه چشمش در اثر کار زیاد با مواد تندوتیز بو آسیب دید، برای درمان چشم به پزشکی روی آورد. ری در آن زمان یکی از مراکز علمی و فرهنگی جهان اسلام به شمار می‌آمد و رازی نیز به‌یقین از این محیط مناسب بهره برده است. هیچ‌کس دقیقاً نمی‌داند که محمد بن زکریا فراگیری علوم را از کدام شاخه آغاز کرده است و استادان وی چه کسانی بوده‌اند. چنین به نظر می‌رسد که رازی بیش از 30 یا 35 سالگی شیمیدان، فیلسوف و طبیعیدان کم‌نظیر و صاحب ابداعاتی عظیم بود. وی پزشکی را بعدازاین سن، یعنی در سالهای 30 تا 40 عمر فراگرفت در مدت کوتاهی حاذق‌ترین پزشک جهان اسلام شد به‌طوری‌که او را پدر طب عرب» و جالینوس عرب نامیده‌اند.
رازی طب را در بغداد فراگرفته است در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری به بغداد رفت. محمد بن زکریا در بغداد شهرت و اعتبار فراوانی داشت و قدرت و مهارتش در طبابت، زبانزد خاص و عام بود. او پس از بازگشت به زادگاهش (ری)، ریاست بیمارستان ری را به عهده گرفت. رازی در آخر عمرش نابینا شد، درباره علت نابینا شدن او روایت‌های مختلفی وجود دارد، بیرونی سبب کوری رازی را کار مداوم با مواد شیمیایی چون بخار جیوه می‌داند.
تألیفات رازی
رازی به شیوه زمان خود، تسلط کاملی بر علوم آن روز داشت. تعداد تألیفات و نوشته‌های وی را در علوم مختلف (طب، داروشناسی، فلسفه، کیمیا، نجوم، الهیات و …) حدود 273 اثر تخمین زده‌اند که بیشتر آن‌ها در طب و فنون وابسته به آن است.
محمد بن زکریا در شیمی تألیفات مهمی دارد که دو کتاب (المدخل التعلیمی) و (الاسرار) جزو آن‌ها به شمار می‌آید. وی از نخستین دانشمندانی است که ابزارهای مختلف گداختن فلزات را طبقه‌بندی کرده است.
کتاب (الحاوی) عظیم‌ترین، معتبرترین و طولانی‌ترین تألیف رازی هست و نخستین دایره المعارف پزشکی در جهان اسلام و یکی از نخستین دایره المعارف های پزشکی جهان است. از دیگر آثار مهم طبی این پزشک بزرگ، می‌توان از کتاب (المنصوری) نام برد.
اندیشه‌های فلسفی
رازی را می‌توان برجسته‌ترین چهره خردگرایی و تجربه‌گرایی در فرهنگ ایرانی و اسلامی نامید. وی در فلسفه به سقراط و افلاطون متمایل بود و تأثیراتی از افکار هندی و مانوی در فلسفه وی به چشم می‌خورد. بااین‌وجود هرگز تسلیم افکار مشاهیر نمی‌شد بلکه اطلاعاتی را که از پیشینیان به دست آورده بود مورد مشاهده و تجربه قرار می‌داد و سپس نظر و قضاوت خود را بیان می‌دارد و این را حق خود می‌داند که نظرات دیگران را تغییر دهد و یا تکمیل کند. در فلسفه اخلاق رازی مسئله لذت و رنج اهمیت زیادی دارد. از دید وی لذت امری وجودی نیست، یعنی راحتی از رنج است و رنج یعنی خروج از حالت طبیعی به‌وسیله امری اثرگذار و اگر امری ضد آن تأثیر کند و سبب خلاص شدن از رنج و بازگشت به حالت طبیعی شود، ایجاد لذت می‌کند. رازی فلسفه را چنین تعریف می‌کند که چون «فلسفه تشبه به خداوند عزوجل است به‌قدر طاقت انسانی» و چون آفریدگار بزرگ درنهایت علم و عدل و رحمت است پس نزدیک‌ترین کسان به خالق، داناترین و عادل‌ترین و رحیم‌ترین ایشان است.
رازی یک شیمیدان بزرگ
رازی، پزشک و طبیعت شناس بزرگ ایرانی را پدر شیمی یادکرده‌اند، ازآن‌رو که دانش کیمیایی کهن را به علم شیمی نوین دگرگون ساخت. ابن ندیم از قول رازی گفته است: «روا نباشد که دانش فلسفه را درست دانست و مرد دانشمند را فیلسوف شمرد، اگر دانش کیمیا در وی درست نباشد و آن را نداند.» ژولیوس روسکا دانشمند برجسته‌ای که در شناسایی کیمیا (شیمی) رازی به دنیای علم بیشتر سهم را داشته، رازی را پدر شیمی علمی و بانی مکتب جدیدی در علم دانسته، شایان توجه و اهمیت است که قبلاً این لقب را به دانشمند بلندپایه فرانسوی لاوازیه داده بودند. به‌هرحال آنچه مسلم است تأثیر فرهنگ ایرانی دوران ساسانی در پیشرفت علوم دوران اسلامی و ازجمله کیمیاست که درنتیجه موجب پیشرفت علم شیمی امروزه شده است.
اکتشافات رازی
در شیمی رازی توانست مواد شیمیایی چندی ازجمله الکل و اسیدسولفوریک را کشف کند. رازی در علوم طبیعی و ازجمله فیزیک تبحر داشته است. ابوریحان بیرونی و عمر خیام نیشابوری، بررسی‌ها و پژوهش‌های خود را ازجمله در چگال سنجی زر و سیم مرهون دانش «رازی» هستند. رازی در علوم فیزیولوژی و کالبدشکافی، جانورشناسی، گیاه‌شناسی، کانی‌شناسی، زمین‌شناسی، هواشناسی و نورشناسی دست داشته است.
چند سالی است که پنجم شهریور زادروز این دانشمند بزرگ در کشور به نام روز داروساز خوانده می‌شود. چنین مناسبت‌هایی فرصت خوبی است تا یادی کنیم از بزرگانی که افتخار کشور هستند و تلاش کنیم در زندگی روش، منش و اخلاق آنان را سرلوحه خود قرار دهیم.
سعیده شریفی کارشناس شبکه بهداشت ری