حضرت شاه عبدالعظیم(ع) با حضورش در جمع ما ایرانی‌ها منشأ خیر و برکاتی شد که با گذشت 1187 سال از زمان رحلتش هنوز هم ادامه دارد و مزارش در شهرری قبله‌گاه عاشقان خاندان عصمت و طهارت(ع) است، با وجود این در سابقه تاریخی حرم سیدالکریم(ع)، یادآور خاطرت تلخ و شیرین نظیر آغاز انقلاب مشروطه، پناه بردن آیت‌ا… مدرس به حرم، تحصن تجار تهران، دستگیری و اخراج سیدجمال‌الدین اسد آبادی، مهاجرت علما از تهران و تحصن در حرم، ترور ناصرالدین شاه و حوادث دیگر است.
15 شوال برابر با جمعه 8 تیر سالروز وفات ایشان است. به همین مناسبت با حجت‌الاسلام والمسلمین احمدغلامعلی، معاون پژوهشی پژوهشکده علوم و معارف حدیث و عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث به گفت‌وگو نشستیم.
غلامعلی که سابقه سال‌ها تدریس در دانشگاه قرآن و حدیث شهرری را هم دارد با اشاره به این‌که حضرت عبدالعظیم(ع) در ۷۹ سالگی، روز جمعه پانزدهم شوال سال ۲۵۲ هجری قمری، مطابق با ۱۳ مهر ماه سال۲۳۵یزدگردی در زمان المعتزباللّه عباسی دار فانی را وداع گفته است، افزود: حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) پنج امام معصوم(ع) از زمان امام کاظم(ع) تا امام حسن عسکری(ع) را درک و فقط از امام جواد(ع) و امام هادی(ع) روایت نقل کرده است. حجت‌الاسلام غلامعلی با اشاره به نقش حدیثی حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) بیان کرد: وجود حضرت عبدالعظیم(ع) از چند جهت اهمیت دارد. یکی از جهت علمی است، به گونه‌ای که ایشان علاوه بر پاسخگوی مفاهیم علمی دوران خودش، به صورت مکتوب اثر دارند. در زمینه حدیثی چند مجموعه ویژه داریم که در آن روایاتی گردآوری شده که حضرت عبدالعظیم(ع) در سلسله سند این احادیث بودند؛ مسند اوتاری با ۷۹حدیث، مسند عبدالعظیم با ۱۲۰ روایت و یک مسند دیگر از حضرت عبدالعظیم که از تألیفات آیت‌ا… ری‌شهری است که با صد روایت، شرح و توضیح در مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث به چاپ رسیده است.
کتابی که 200 سال قبل از نهج‌البلاغه نوشته شد
وی ادامه داد: علاوه بر این، دو کتاب به حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) منسوب شده است؛ یکی کتاب «خطب امیرالمؤمنین» است که 200 سال قبل از تألیف نهج البلاغه به رشته تحریر در آمده است. در واقع یکی از منابعی است که سید رضی برای تدوین نهج‌البلاغه بهره برده است و دیگری کتاب «یوم و لیله» است که از راویان مختلف وجود دارد. محتوای این کتاب درباره احکام شرعی شب و روز بوده که محتوای آن شبیه کتاب توضیح المسائل است. البته این کتاب در دست ما نیست.عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث با تأکید بر این‌که سیدالکریم(ع) در انتقال میراث حدیثی اهل بیت بویژه امیرالمومنین(ع) جایگاه ویژه‌ای دارد، گفت: ایشان از سادات حسنی است و با توجه به این‌که برخی سادات حسنی معمولاً شیوه‌ای غیر از شیوه اهل بیت(ع) داشتند به گونه‌ای که یا قیام کرده یا آشوب‌هایی را در مناطق مختلف ایجاد می‌کردند، اما جناب عبدالعظیم حسنی(ع) برخلاف آنها بسیار مطیع اهل بیت(ع) بوده است. از این رو خیلی اهمیت دارد که یکی از سادات حسنی مروج اهل بیت(ع) باشد.
مطیع امام معصوم(ع) برخلاف سایر سادات حسنی
وی با اشاره به این‌که حضرت عبدالعظیم(ع) اعتقاداتش را به امام معصوم(ع) عرضه کرده است، گفت: خیلی وقت‌ها به چیزهایی که می‌دانیم فقط عمل می‌کنیم و آن را به روز نمی‌کنیم.به نظر می‌رسد به روز کردن اعتقاداتی که احتمال دارد در مواجهه با دیگران و فراموشی از بین رفته باشد، همچنین این‌که شخص بتواند اعتقادات مذهبی‌اش را دائم با منابع معتبر بسنجد و اعتقادات دینی‌اش را تصحیح و به روز کند، در تکامل انسان مؤثر است. حجت‌الاسلام غلامعلی بیان کرد: البته نوع رابطه حضرت عبدالعظیم(ع) با امام می‌تواند سرمشق باشد، زیرا گاهی اوقات وقتی فردی عالم می‌شود، رابطه خودش را با فرد قبلی قطع می‌کند؛ یعنی خودش را در علم سرآمد می‌داند، در حالی که ایشان رابطه علمی خودش را با امام وقت هیچ وقت ترک نکرد و از این نظر برای ما الگوست که انسان همواره نیازمند رابطه با ولی و امام خودش است و همواره باید خودش را با امام جامعه بسنجد، نه این‌که خودش را محور قرار بدهد.
روایت اول
چرا حضرت عبدالعظیم(ع) به ایران آمد؟
روایت آمدن حضرت عبدالعظیم(ع) به ایران از زبان حجت‌الاسلام غلامعلی شنیدنی است.
حجت‌الاسلام غلامعلی به جام‌جم می‌گوید: بعد از دوران امام موسی کاظم(ع) شاهد پراکندگی جغرافیایی شیعیان در زمین هستیم؛ از شمال آفریقا حتی ایران گرفته تا نزدیک تاجیکستان و یک قسمتی از چین، در همه این مناطق شیعه وجود دارد و کنترل شیعیان(با وجود کمی تعداد) در این مکان‌های جغرافیایی برای حکومت سخت بوده است، در حالی که در گذشته این پراکندگی وجود نداشته است، از زمان امام هفتم شیعیان، برای هر منطقه وکیلی مشخص شده بود تا شیعیان بتوانند مسائل مالی خودشان و برخی مسائل اعتقادی خود را از آن وکیل بپرسند.
این کارشناس حدیث با تأکید بر این‌که در تاریخ ثبت نشده است که حضرت عبدالعظیم(ع) به عنوان وکیل به ایران آمده باشد، خاطرنشان کرد: اما بعضی از ارجاعاتی که ائمه می‌دادند و مردمی که آنجا بودند می‌گفتند: از عبدالعظیم بپرس، مشخص است از آنجا که حضرت عبدالعظیم(ع) تحت فشار بوده و چون سادات حسنی بوده یا با ائمه ارتباط داشته، نمی‌توانسته در مدینه بماند، وقتی به ایران می‌آید، ائمه از این فرصت استفاده می‌کنند و مردم را برای راهنمایی علمی نزد ایشان می‌فرستند.
وی با اشاره به این‌که حضور حضرت عبدالعظیم(ع) در ایران به صورت محسوس برای مردم آشکار نبوده است، گفت: این حضور برای شیعیان خاص مشخص بوده و ائمه هم افرادی را به نوعی نزد ایشان می‌فرستادند که از وی سؤال کنند، زیرا اگر حضور ایشان آشکار می‌شد، حتماً با حضرت(ع) برخورد شدید می‌کردند، البته منطقه ری یک مقدار بهتر بوده یعنی موقعیتی بوده که می‌توانستند تبلیغ کنند، ولی آنقدر هم آشکار نبوده، لااقل ما گزارشی نداریم، در آن سال‌ها طبرستان(مازندران) کلاً شیعه بودند، شاید طبرستان جزو معدود مناطقی باشد که یک دفعه از زرتشتی بودن شیعه شدند، باقی مناطق ایران در رهگذر تاریخ اول زرتشتی شدند، بعد سنی می‌شوند و بعد شیعه می‌شوند، حالا در این مناطق ارتباطاتی بوده، ولی خیلی صریح نیست که ما بتوانیم بگوییم شیعیان مازندران به مدینه می‌رفتند، چون شرایط سخت بوده، بنابراین به همان منطقه ری بسنده می‌کردند.
حجت‌الاسلام غلامعلی درباره چرایی اهمیت زیارت مزار حضرت عبدالعظیم(ع) بیان کرد: در روایت زیارت مزار ایشان همانند زیارت حضرت سیدالشهدا(ع) دانسته شده است، با این وصف تعدادی از علما اعتقادشان این است که این امتیاز تنها به همان دوران اختصاص دارد، یعنی چون نمی‌توانستند راحت به کربلا بروند، ائمه یک جایگزینی برای ایرانیان معرفی کردند و از آنجا که حضرت‌عبدالعظیم(ع) کاملاً مطیع ائمه بوده، به‌رغم این‌که می‌توانسته دست به قیام بزند، سفارش کرده اند نزد عبدالعظیم حسنی بیایند؛ البته از سیاق حدیث مشخص نیست که این امتیاز استمرار داشته باشد.
روایت دوم
توتی یا طوطی؟
باغ توتی یا باغ طوطی نام گورستانی است که در کنار حرم واقع شده و امروز یکی از صحن‌های حرم است.
این باغ وجه تسمیه روشنی ندارد؛ بعضی می‌گویند که نام باغ از طوطی‌های پر تعدادش گرفته شده، بعضی دیگر هم این نام را برگرفته از نام یکی از نردیکان ناصرالدین شاه و عده‌ای هم برگرفته از نام یکی از همسران فتحعلی‌شاه می‌دانند. چند نفری هم درختان توت فراوان باغ را دلیل این نامگذاری می‌دانند. باغ توتی گرچه گورستان است، اما به یمن طراوتی که از آمد و شد زائران حرم عبدالعظیم نصیبش شده، پر از زندگی است.
هنر
سیاحت در معماری حرم
مرقد حضرت عبدالعظیم، همانند دیگر مجموعه‌های آرامگاهی، در ابتدا همان بنای حرم بوده و بتدریج بناهای دیگری به آن افزوده شده و به شکل مجموعه حاضر در آمده است. مجموعه کنونی مشتمل بر حرم‌ها، رواق‌ها، مسجدها، ایوان‌ها، صحن‌ها و بقعه‌های امامزادگان حمزه و طاهر(ع) است. از نخستین بنای بقعه آگاهی دقیقی در دست نیست. قدیمی‌ترین بخشی که به جای مانده درگاه ورودی حرم است که در روزگار آل‌بویه ساخته شده و در دوره سلجوقی به دست مجدالملک قمی نوسازی شده است. این آستانه در دوره صفویان بسیار مورد توجه قرار گرفت و بناهایی در اطراف حرم ساخته شد.
در دوره قاجاریه، به جهت مجاورت این آستانه با پایتخت کشور، بدان توجه بیشتری شد و بیشتر بناهای وابسته به حرم عبدالعظیم و امامزاده حمزه در همین روزگار ساخته یا تکمیل شد. ایوان جنوبی حرم در سال ۹۴۴ ه.ق به فرمان شاه طهماسب صفوی ساخته شد و سال۱۲۷۰ ه.ق به فرمان ناصرالدین شاه آیینه‌کاری و تزئین گردید.
گنبد اولیه بنا به شکل مخروطی یا حرمی بوده است که شیوه رایج در دوره آل‌بویه بوده اما بعدها در زمان شاه طهماسب تغییر شکل یافته است. پوشش خارجی این گنبد که به صورت کاشیکاری بوده سال ۱۲۷۰ ه.ق به فرمان ناصرالدین شاه با خشت‌های مسی زرین تزئین گردیده است. همچنین بر بالای حرم و در کنار گنبد، دو گلدسته به ارتفاع ۲۴ متر و قطر ۲ متر در تاریخ ۱۲۷۰ ه.ق به فرمان ناصرالدین شاه ساخته شده است. حرم شاه عبدالعظیم در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ با شماره ثبت ۴۰۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
آزاده لرستانی/جام جم