به گزارش راگانیوز به نقل از فارس از نخستین روزهای کودکی که چشم‌مان به آسمان شب و ستارگان درخشانش افتاد، آرزوی دستیابی به این نقاط نورانی در ذهن‌مان شکل گرفت. شب‌های پشت بام خانه مادربزرگ و خوابیدن زیر سقف آسمان به خیال‌مان بال پرواز داد تا دست دراز کنیم به قصد چیدن یک گل ستاره. بعضی‌هامان روزگاری تلاش کردیم با علم نجوم آشنا شویم و برای شناختن صور فلکی و دیدن دب اکبر و دب اصغر و ستارگان دوتایی از هر فرصتی استفاده کردیم، برخی هم ماه و خال‌های صورت نورانی‌اش را به هزاران هزار نقطه کوچک چشمک زن ترجیح دادند و پرنده خیال‌شان مسافر همیشگی‌ای سیاره زیبا شد.
بعضی از ما با بزرگ شدن جرات کردیم، آرزوی فضانورد شدن و کشف عجایب و ناشناخته‌های دوردست آسمان را در ذهن‌مان بپرورانیم. برخی‌ها هم با وجود گرفتار شدن در چرخه ناگزیر زندگی، همچنان رویایشان را فراموش نکردند و این چنین بود که روزی در یک مرکز نجوم ملاقات‌شان کردیم و از شکل واقعی‌تری که خیالات‌شان پیدا کرده بود، پرسیدیم.
مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظیم (ع) شهرری از مجهزترین مراکز نجوم کشورمان است که به علاقمندان به کشف رازهای آسمان اجازه دستیابی به رویاهایشان را میدهد. این مرکز هیچ محدودیتی برای پذیرش افراد علاقمند به این علم ندارد و این بزرگترین امتیاز برای منجمان آماتور است. کسانی که در زمینه نجوم اطلاعات یا تحصیلات خاصی ندارند و می‌خواهند صرف یکی از علایق‌شان را دنبال کنند. درباره فعالیت، خدمات و سابقه مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع) با مهدی دانشیار، مسئول پژوهش این مرکز به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظیم(ع) از سال 1379 فعالیتش را آغاز کرده و در دو راستای آموزشی و پژوهشی فعالیت می‌کند.
دانشیار در گفت‌وگو با خبرنگار فارس درباره چگونگی شکل‌گیری این مرکز اظهار داشت: می‌شود گفت شکل‌گیری این مرکز را مدیون مشاوران خوب آیت‌الله ری‌شهری هستیم که بانی شکل‌گیری مرکز نجوم در آستان حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع) شدند تا ما بتوانیم وارث مکتب نجوم قدیم ری باشیم و مانند قرن‌ها پیش، منجمان در ری گردهم بیایند و فعالیت کنند. نخستین رصدخانه جهان سلام حدود چهارصد سال قبل از ساخت رصدخانه مراغه، در شهرری در یکی از کوه‌های بی‌بی شهربانو به نام کوه طبرک ساخته شد. در زمان فخرالدوله دیلمی در حدود یک هزار سال پیش، فردی به نام خضر خجندی‌رازی بنیانگذار این رصدخانه در کوه طبرک بود که بزرگانی مانند ابوریحان بیرونی و کوشیار گیلی در این رصدخانه فعالیت می‌کردند و در کتاب‌هایی که ابوریحان بیرونی نوشته، شرح مفصلی از این رصدخانه وجود دارد.
دانشیار با بیان این تاریخچه گفت: ما در این مرکز یک رصدخانه قدیمی داریم که با افتخار خضر خجندی رازی بنیانگذار رصدخانه قدیمی شهرری، رصدخانه عهد ابومحمود خجندی‌رازی نامیده شد و ابزار‌آلاتی که در آن رصدخانه باستانی مورد استفاده قرار می‌گرفته، در آن بازسازی شده است. دستگاه‌هایی مانند ثلث فخری که برای رصد خورشید مورد استفاده قرار می‌گرفته و ذات‌الشعبتین که مخصوص رصد ستارگان بوده است همچنین یک کره فلکی یک متری که کره آسمان را نشان میدهد، در این رصدخانه ساخته شده که نمایی از یک اسطرلاب است.
وی افزود: رصدخانه مدرن ما به نام عبدالرحمن صوفی‌رازی نامگذاری شده که این شخص حدود 50 سال قبل از خضر خجندی‌رازی در ری سکونت داشته و کاشف نخستین کهکشان جهان و نویسنده کتاب صورالواکب‌الثابته است. عبدالرحمن صوفی در دربار عضدالدوله دیلمی رصد می‌کرده و رصدهای وی به عنوان پدر علم نجوم جهان شهره منجمان است. 9 نقطه از کره ماه را هم ناسا به نام الصوفی نامگذاری کرده و پلی در تقی‌آباد شهرری هم وجود دارد که دلیل این نامگذاری مشرف بودن این پل به کوه طبرک است.
مسئول پژوهش مرکز نجوم ری با اشاره به امکانات خوبی که این مرکز در اختیار دارد، بیان داشت: اینجا دارای رصدخانه مدرنی است که بزرگترین تلسکوپ انکساری ایران را در اختیار دارد. این تلسکوپ بزرگنمایی 50 تا 500 برابر را به صورت حقیقی و از 500 تا یک هزار برابر را به صورت مجازی دارد و همچنین دارای یک گنبد 4 متری دوار است که 360 درجه به دور خودش می‌گردد و دریچه‌اش برای رصد به اندازه 90 درجه باز می‌شود و شکل گنبدی این قسمت به این دلیل است که نور اطراف را تا حد زیادی حذف کرده و از نقطه از آسمان که مد نظرمان است نور دریافت کنیم. ادوات دیگری در این رصدخانه در اختیار داریم، دستگاهی است که برای عکس‌برداری از اجرام سماوی و طیف‌سنجی و عملیاتی از این دست مورد استفاده می‌گیرد و دارای یک موتور ردیاب است که برخلاف جهت زمین و با سرعت زمین می‌گردد که این دستگاه کمک می‌کند ستاره‌ای را که در حال دیدن آن هستیم هیچ‌گاه از دیدمان خارج نشود. همچنین تلسکوپ پیشرفته‌ای در اختیار داریم که کافی است نام ستاره مورد نظرمان را به آن بدهیم تا بر روی آن تنظیم شود. این دستگاه یکی از مدرن‌ترین تلسکوپ‌هایی بوده که در دهه اخیر در ایران وجود داشته است. پلانتاریوم و شبیه‌ساز آسمان یا آسمان‌نما از دیگر بخش‌های رصدخانه آستان حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع) است که حدود 21 نفر ظرفیت دارد و می‌تواندآسمان شب تهران را شبیه‌سازی کند.
دانشیار عنوان کرد: دانش‌آموزان مقطع ابتدایی با هماهنگی مدارس به اینجا آمده و از آسمان مای این مرکز بازدید می‌کنند. آزمایشگاه فیزیک مرکز نجوم هم با تمام ادوات در اختیار دانش‌آموزان علاقمند قرار می‌گیرد.
کتابخانه تخصصی مرکز نجوم از دیگر بخش‌های این مرکز است که چند هزار عنوان کتاب تخصصی در زمینه نجوم را در خود جای داده است.
دانشیار ادامه داد: ما برای این کتابخانه، کتب‌های لاتین، فارسی و زیج‌های قدیمی را از اقصا نقاط ایران جمع‌آوری کرده‌ایم. از نسخ خطی و کتاب های قدیمی کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، کتابخانه تبریز و اصفهان هم عکس‌برداری کرده‌ایم و این نسخه‌ها را در اختیار علاقمندان و پژوهشگران قرار می‌دهیم.
نخستین تماشاگه تقویم ایران نیز در یکی از تالارهای مرکز نجوم شهرری ساخته شده که حاوی نمایه‌ها و پوسترهایی است که سرگذشت تقویم ایران را از دوران باستان تا امروز در معرض دید عموم قرار داده است.
مسئول پژوهش مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع) تصریح کرد: رصدخانه ما از چند جهت بر رصدخانه‌های دیگر را در کنار هم داریم و منظم‌ترین کلاس‌های آموزشی را در سطح تهران و شاید ایران برگزار کنیم. در اینجا، نجوم و علومی مانند هیئت، اخترفیزیک، استخراج تقویم، کیهان‌شناسی، کیهان‌شناسی کوانتومی و مباحثی از این دست از مقطع مقدماتی تا پیشرفته توسط استادان برجسته دانشگاهی و به صورت ترمی آموزش داده می‌شود.
وی با اشاره به سایر فعالیت‌های مرکز نجوم ری، خاطرنشان کرد: شرکت‌کنندگان در کلاس‌های آموزشی اینجا افرادی با سطح تحصیلات متفاوت و از اقشار مختلف مردم‌اند. از بانوان خانه‌دار گرفته تا فار التحصیلان حوزه علمیه و دانشجویان رشته‌های علوم حدیث و فیزیک. البته استقبال بانوان از این مرکز بیشتر است.
تقریباً تا یک دهه پیش کشور ما برای رویت هلال ماه با مشکلات بسیاری مواجه بود و افراد بدون داشتن اطلاعات علمی رویت هلال را اعلام می‌کردند که در بسیاری از این موارد این رویت مورد تایید مراکز علمی نبود. همچنین استخراج تقویم هجری شمسی که به دلیل داشتن کبیسه‌های چهار و پنج ساله و نیاز به محاسبه ثانیه‌ای لحظه تحویل سال دقیق‌ترین تقویم دنیاست، تا مدت زیادی در انحصار یکسری افراد خاص بود که این کار را به دیگران آموزش نمی‌دادند. در رایانه و دستگاه‌ها هم به علت مدل‌سازی نشدن تقویم هجری شمسی، ناگزیر از تقویم میلادی استفاده می‌شد.
ری، قطب علمی نجوم در روزگار باستان
درباره اینکه چرا شهرری به عنوان یکی از قطب‌های علمی نجوم در قرن‌ها پیش مطرح بوده، روایت‌های مختلفی وجود دارد.
مسئول پژوهش مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع) اظهار داشت: در برخی از روایات تاریخی آمده، در گذشته در شهرری قومی به نام مغان زندگی می‌کردند که گفته می‌شود مادر زرتشت از مردمان همین قوم است. در واقع مغ‌ها پس از ظهور زرتشت به کیش وی ایمان آوردند و به همین دلیلی روحانیون زرتشتی را مغ می‌نامیده‌اند. این قبیله قبل از ظهور زرتشت، اخترکیش بودند و ستارگان را به عنوان ایزدبانو، مقدس می‌شمردند، مغ‌ها معابدی به نام ستاره‌هایی همچون آناهیتا و میترا در کوه شهربانویه بنا کرده بودند. در واقع کوه بی‌بی شهربانو از همان دوران این نام را داشته است. شهربانویه از اسامی زهره بوده و شهر به معنای کشور و بانو هم به معنای ملکه است؛ این کوه شهربانویه نامیده می‌شد چون معبدی به نام آناهیتا در آن وجود داشت، حتی امروز هم در کنار بقعه بی‌بی شهربانو غار کوچکی وجود دارد که در آن شمع روشن می‌کنند و این همان معبد آناهیتا است. آناهیتا همان سیاره ناهید است که بعدها به اشتباه ناهید نامیده شد. در زبان پهلوی ناهید به معنای پلید و آناهید به معنای پاک است. قوم مغان سیاره زهره را مظهر پاکی می‌دانستند.
دانشیار ادامه داد: این قبیله اخترکیش اعتقادات خاصی داشتند، از جمله اینکه کوه البرز که از مشرق به مغرب کشیده شده، زمین را به دو نیم کره شمالی و جنوبی و نصف النهار ری که از قله دماوند می‌گذرد، زمین را به دو نیم کره شرقی و غربی تقسیم می‌کند. این دو دایره در شهرری یکدیگر را قطع می کنند. به همین علت به شهرری «قبه العرض» یا گنبد زمین می‌گفتند و از همین رو شهرری را از نظر نجومی دارای اهمیت بسیار می دانستند. ذیج‌ها و کتاب‌های نجومی آن دوران نیز براساس مختصات این شهر تنظیم شده است، البته در ایران شهرهای مختلفی مانند زابل و نیمروز نیز از این منظر دارای اهمیت بوده است.نام زابل یا زوال از زوال خورشید گرفته شده و نام استان نیمروز افغانستان هم به معنای نصف‌النهار است.
وی افزود: از بزرگانی که در زمینه نجوم در ری فعالیت می‌کردند می‌توان ابوالمشعر بلخی را نام برد که در دوران پس از اسلام کتابی در زمینه نجوم نوشته است. مختصاتی که وی برای رصد ستارگان مورد استفاده قرار می‌داده نیز مختصات شهرری بوده و شاید استفاده منجمان از همین مختصات موجب شد که در زمان فخرالدوله دیلمی در شهرری نخستین رصدخانه جهان اسلام ساخته شود. فخرالدوله دیلمی در زمان حکومتش دو وزیر دانشمند داشت. ابن عمید که می‌توان گفت یک منجم آماتور بود و صاحب ابن عباد که در دوران وزارتش کتابخانه مشهوری با 4 صد هزار جلد کتاب بنا نهاد، گمان آن می‌رود که فخرالدوله تحت تاثیر چنین وزرایی در قرن چهارم هجری دستور بنیانگذاری نخستین رصدخانه را در کوه طبرک ری داد.
دانشیار گفت: نخستین دستگاه‌های رصد ستارگان از جمله ثلث فخری که بعدها ربع جدالی نامیده شد نیز در همین رصدخانه ساخته شد. ثلث یعنی یک ششم دایره که بنام فخرالدوله دیلمی پسوند فخری گرفت. این دستگاه را بر نصف‌النهار منطقه در برجی قرار می‌دادند که از روزنه‌ای نور آفتاب به درون آن می‌تابید. دانشمندان با سنجش مقدار نور خورشید در این برج، تقویم را استخراج می‌کردند.
این استاد اختر فیزیک اظهار داشت: همچنین حلقه شامله از دیگر دستگاه‌های نجومی آن زمان بود که امروز از اساسی‌ترین دستگاه‌ها برای منجمان است. حلقه شامله نخستین بار توسط خضر ساخته شد. اسطرلاب ساخته شده توسط خجندی نیز امروزه شهره آفاق است.
گنبد اینان و جنان، باقیمانده از عهد باستان
در قله کوه طبرک برج کوچکی مانند یک نقاره‌خانه قرار دارد که برخی معتقدند این برج بقایایی از همان رصدخانه باستانی است که به مرور زمان تغییر کاربری داده، همچنین دوار بودن دیوارهای گنبد اینان و جنان در پایین کوه احتمال رصدخانه بودن این بنادر قدیم را قوت می‌بخشد. به هر حال همین احتمال موجب نامگذاری پل مقابل کوه طبرک به نام عبدالرحمن صوفی شد. به هر حال آن چه مسلم است ری در گذشته جایگاه شامخی در زمینه علم نجوم داشته و آثار و بقایای باقی مانده از گذشته‌های دور تاییدی بر این مدعاست.
رصد خانه‌ای برای همه
رصدخانه‌های موجود در ایران از نظر کارایی به دو شاخه تقسیم می‌شوند، تعدادی از رصد‌خانه‌ها پژوهشی و تعدادی از آن‌ها هم آموزشی هستند، رصدخانه‌های پژوهشی وابسته به دانشگاه‌ها بوده و محنصراً در اختیار دانشجویان رشته اخترشناسی است. اما رصدخانه‌های آموزشی می‌تواند در اختیار افراد آماتور قرار بگیرد که رصدخانه آستان حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع) از آن دسته رصدخانه‌هاست. تعداد رصدخانه‌ای مانند این رصدخانه که عموم علاقمندان بتوانند از آن استفاده کنند، در ایران به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد. سطح آموزش‌های مرکز نجوم ری به‌گونه‌ای است که اقشار مختلف مردم، از یک خانم خانه‌دار تا یک کارشناس ارشد فیزیک می‌تواند از آن بهره ببرند، فقط باید تحصیلات تا سوم راهنمایی را داشته باشند.
– See more at: http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930615001643#sthash.xej9ahUY.dpuf