منطقه 20 (شهرری) جنوبی ترین منطقه شهری شهرداری تهران با 453740 نفر جمعیت و وسعت 22 کیلومتر مربع داخل محدوده شهری و 178 کیلومترمربع حریم بوده همچنین این منطقه دارای پنج ناحیه داخل محدوده و دو ناحیه خارج محدوده و 20 محله می باشد .
سابقه و قدمت 6000 ساله شهرری و وجود اماکن و عناصر با ارزش تاریخی و همچنین جذب زوار حرم حضرت عبدالعظیم (ع) ویژگیهای بسیار بارز و خاص تاریخی ـ مذهبی به این منطقه بخشیده و آن را نسبت به سایر مناطق تهران ، مجزا و متفاوت ساخته است .
جدا افتادگی کالبدی منطقه از تهران که تا سالیان اخیر نیز ادامه داشته است از خصایص بارز این منطقه به شمار می رود . علاوه بر ویژگیهای منحصر به فرد فوق جایگاه این منطقه در نظر فضای شهری نیز بسیار شاخص است و به عنوان عنصر اصلی و انسجام بخش فضای شهری تهران بشمار می آید ، علاوه بر خصلتهای بارز تاریخی و مذهبی و فرهنگی مذکور می توان به وجود چشم اندازهای باز به واسطه همجواری با کوه بی بی شهربانو و حریم جنوبی شهر تهران نیز اشاره نمود که پتانسیل مناسب و مطلوبی را جهت توسعه آینده منطقه به همراه دارد .
دسترسی مناسب با توجه به عبور کمربندی تهران (آزادگان ) از شمال منطقه و نیز وجود ایستگاه های فعال مترو و امکان ارتباط سریع با مرکز تهران و سایر نقاط اصلی آن نیز از ویژگیهای مطلوب منطقه به شمار می رود . در عین حال وجود زمین و مسکن ارزان قیمت ، و وجود سطوح قابل توجه کاربریهای صنعتی و انبارداری و ضرورت تبدیل آنها به صنایع تولیدی و پارک جهت جذب شاغلین و همچنین وجود سطوح قابل توجه اراضی مزروعی و فضای سبز به خصوص در حاشیه منطقه و وجود فرصت توسعه اشتغال از مهمترین ویژگیهای منطقه بشمار می رود .
شهر ری یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران و جهان و از شهرهای استان تهران است. تاریخ پیدایش ری به زمان اقوام آریایی میرسد و ری از تمام شهرهای مادبزرگتربود. ری در لغت به معنای شهر سلطنتی است. ری در دوره ای پایتخت ایران بوده است. این شهر در طول تاریخ به نام مختلفی خوانده می شده، راگا، رغه، ارشکیه، رام اردشیر، ام البلاد، ری شهر، شیخ البلاد و محمدیه از نامهایی بودند که ری در هر دوره به مناسبتی با یکی از این نامها خوانده می شده. بنابرآنچه که در اوستا آمده ری سیزدهمین شهری است که درجهان ساخته شده است. تاریخ سکونت در این شهر به ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد برمی گردد.
جمعیت منطقه 20 تهران
جمعیت این منطقه براساس سرشماری سال ۱۳۹۰ ایران، ۳۴۰٬۸۶۱ نفر (۱۰۴٬۲۷۵ خانوار) شامل ۱۷۰٬۸۵۹ مرد و ۱۷۰٬۰۰۲ زن می‌باشد.
سینماهای منطقه 20 تهران
- پردیس سینمایی راگا
ایستگاه‌های مترو منطقه 20 تهران
- ایستگاه متروی جوانمرد قصاب
- ایستگاه متروی شهرری
آثار باستانی منطقه 20 تهران
باروی ری
قدمتی ۶۰۰۰ ساله دارد که احتمالاً مربوط به دوره مادها می باشد، ری بعد بر اثر زلزله خراب شد و سلوکوس اولین جانشین اسکندر آن را از نو آباد گردانید. باروی ری، دیواری است با کاربرد دفاعی که در دوره حکومت اشکانیان دورتادور شهر را در بر می‌گرفته و هم‌اکنون تنها حدود ۳ کیلومتر از بقایای این دیوار که قسمتی از آن بر روی صخره چشمه علی واقع شده باقی‌مانده است. این بارو دارای وسعتی در حدود ۱۸۰۰*۲۵۰۰ متر است و با باروی بسیاری از شهرهای نظامی مشابه قابل مقایسه‌است. اطراف آن در گذشته خندقی وجود داشته که در هنگام خطر برای دفاع آن را از آب پر می‌کرده‌اند.
طول بقایای این بارو ۴۵۳ متر است که به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می‌گردد. حداکثر ارتفاع آن ۸ متر و حداقل آن ۳٫۲ متر می‌باشد. این دیوار قدیمی در بالای کتیبه فتحعلی شاه قاجار و در شمال چشمه علی واقع در شهر ری می‌باشد. این دیوار مانند باروی اصلی ری از چینه و خشت ساخته شده و دارای برج‌های پشتیبان است. در ظاهر نیمه شرقی آن به طور کامل و پی‌های آن در دیگر جهات در آغاز دوره قاجار باقی بود و حدود ری قبل از اسلام را نمایان می‌کرد. رابرت کر پورتر جهانگرد معروف انگلیسی در نقشه خود آن را ترسیم نموده‌است.
این دژ نزدیک کارخانه گلیسیرین و کارخانه سیمان و در نزدیکی قلعه گبری واقع شده‌است. ری در گذشته به دو قسمت ری زبرین و ری برین تقسیم می‌شد که ری زیرین در شرق ری برین قرار داشته است.
مرمت و نوسازی
در زمان‌های مختلف این بارو مورد مرمت قرار گرفته‌است به ویژه یه زمان آل بویه که ری برین باستانی از نو ساخته شد، فخر الدوله قلعه ری باستانی را تعمیر و مرمت کرد. ظاهراً تاریخ بنای باروی ری باستانی تا دوره اسکندر و قبل از آن است. در احوال اسکندر آمده‌است در ری و ماد برای ممانعت از تجاوزات مردمان شمالی اسکندر قلاع (دژ) و شهرهایی ساخته بود. ری بعد بر اثر زلزله خراب شد و سلوکوس نخستین جانشین اسکندر آن را از نو آباد کرد. در دوره اشکانیان که این شهر پایتخت بود این بارو بوده است زیرا در نقشه کرپرتر نام دژهایی که یاد شده نشان می دهد آنها به آن دوره مربوط می‌شوند، از مثال‌های دیگری که در این مورد می‌توان اشاره کرد، دژ رشکان، دژ باب بلیسان (بلاسان) و دژ باب باطان می‌باشد. این بارو علاوه بر آسیبی که از باد و باران در گذشت زمان دیده‌است، به کلنگ کشاورزان نیز خراب گردیده و به جز اندکی از آن به جای نمانده است.
قلعه گبری
در جنوب شرقی شهر ری در شهرک علایی و محلی به همین نام واقع شده‌است و از جمله بناهای قدیمی است که قدمت آن به ۲۰۰۰ سال پیش میرسد. این قلعه که مساحتی در حدود ۳۰۰۰ متر مربع دارد در دورهٔ ساسانیان ساخته شده است برج و باروهای این قلعه در طی قرن‌ها به دلیل فرسایش تخریب شده و امروز تنها دیوارهای طولانی و مرتفع از خشت و گل بر جا مانده‌است. پیش از انقلاب، از این قلعه به عنوان کارخانه باروت سازی استفاده می‌شد و پس از مرگ صاحب آن، این قلعه در اختیار آستان عبدالعظیم قرار گرفت. از آن‌جا که فضای داخلی قلعه از اهمیت چندانی برخوردار نیست و به جهت مرتفع بودن دیوارها و قرار گرفتن این قلعه بر روی تپه، اکنون از آن به عنوان انبار استفاده می‌شود. مردآویج زیاری، بنیانگذار سلسله آل زیار (مرگ ۳۱۳ خورشیدی)، در این مکان دفن شده‌است.
برج طغرل
در شرق آرامگاه ابن بابویه درخیابان ابن بابویه شهر ری واقع شده ا ست و از آثار به جا مانده ازدوره سلجوقیان می‌باشد. در برخی متون این محل ،برج خلیفه یزید نامیده شده است. ارتفاع برج حدود ۲۰ متر می‌باشد (بدون احتساب گنبد مخروطی شکلی که امروزه اثری از آن نمانده) به عقیده برخی از کارشناسان این برج شبیه عقربه‌های ساعت بوده و می‌توان از روی تابش آفتاب بر روی کنگره های آن زمان را تشخیص داد .
کاربردهای برج طغرل
این برج علاوه بر آن که یادآور فرزانگان و دلاوران عصر خود هست استاد سازنده آن کاربردهای دیگری را در جاودانه ساختن آن به کار برده و معماری پنهانی را برای پی بردن به اسراری با آن عجین کرده است. از جمله کاربرد این برج استفاده در شب‌های تار با استفاده از روشن کردن آتش بر باروی بلند آن برای راهنمای مسافران جاده ابریشم که از جانب خراسان به جانب ری می‌آمدند، بوده و در روز احتیاجات گاه شماری مردم را مرتفع نموده است.
بنا به گفته فرزانه اندیشمند استاد منوچهر آرین پژوهش گر خراسانی عرصه تاریخ علم کشور در مقاله نگاه دیگری به برج‌ها اطلاق واژه برج به این بنا و بناهای مشابه از آن جا که برج به منازل عبور حرکت سالانه خورشید در دائره‌البروج گفته می‌شود حکایت از این مطلب دارد که گذشتگان از این روی سایه‌های این ابنیه و دریچه‌های گذر نور خورشید که در روی آنها تعبیه شده پی به برجی که خورشید در آن غوطه ور می‌باشد می‌بردند زیرا که در هر برجی خورشید ارتفاع خاصّی در آسمان نسبت به افق و میل خاصّی نسبت به جهات جغرافیایی مناطق دارد. لاجرم سایه‌ها و طرز تابش آن متفاوت خواهد بود که از این تغییرات می‌توان در تعیین روزها و برج‌ها بهره برد و این فناوری به کار رفته در این ساختمان هاست که کلمه برج را زیبنده نام آن کرده است.
برج طغرل علاوه بر این ویژگی فوق‌العاده، ویژگی منحصر به فرد دیگری در خود نهفته دارد که سرود زیبای اندیشه استاد سازنده خود را جلوه‌گر می‌کند و آن ساعت آفتابی منحصر به فردی است که در دل کنگره‌های آن پنهان دارد؛ که شاید مورد مشابه آن در تاریخ علم کمتر یافت می‌شود
ساعت آفتابی
حول این برج از نمای بیرونی ۲۴ کنگره با زاویه حاده جلوه‌گر شده که اگر در روبروی درگاه آن بایستید گویی شیری با دهانی باز به شما می‌نگرد. در دقّت در این بنا از آن جا که این کنگره‌ها درو تا دور این اثر را فرا گرفته به گونه‌ای خاصّ طرّاحی شده که اگر چنان چه طلوع آفتاب اتفاق بیافتد در جانب شرق بنا کم‌کم یکی از کنگره‌ها روشن می‌شود و آفتاب درون آن می‌تابد، اگر نیم ساعت از طلوع آفتاب بگذرد، نصف کنگره روشن می‌شود. اگر یک ساعت از طلوع خورشید بگذرد یک کنگره به طور کامل روشن می‌شود و اگر چنان چه ۲ساعت بگذرد و کنگره روشن می‌شود، همین طور اگر ۳ساعت بگذرد ۳کنگره تا هنگامی که به لحظه‌ای می‌رسیم که خورشید روی نصف النهار منطقه قرار می‌گیرد.
یعنی بیش ترین ارتفاع خود را از افق دارد، در این هنگام خورشید درست در بالای سر در جنوبی برج قرار می‌گیرد چرا که درب‌های برج کاملاً شمالی جنوبی بوده و روی نصف النهار واقع است در این هنگام سایه تیغه‌ای که بالای سر سردرب ورودی است درست در بالای تبری ضربی گونه سر در قرار گرفته و حکایت از لحظه اذان ظهر می‌کند و در زمستان که ارتفاع خورشید پایین‌تر است در لحظه ظهر خورشید از درب جنوبی درست وسط برج می‌تابد.
اگر چنان چه خورشید از لحظه ظهر زوال پذیر و به جانب غرب گرایش یابد حال کنگره‌های جانب غرب شروع به روشن شدن می‌کند. اگر نیم ساعت از لحظه ظهر بگذرد نیمی از کنگره از جانب غرب روشن می‌شود اگر یک ساعت بگذرد یکی از کنگره‌ها و اگر ۲ساعت از ظهر بگذرد نیمی از کنگره‌ها روشن می‌شود و همین گونه تا خورشید غروب کند. پس از روی کنگره‌های این برج و روشن شدن آن توسط خورشید می‌توان مقدار گذشت زمان را از لحظه طلوع آفتاب، لحظه ظهر، و مقدار گذشت زمان از لحظه ظهر را محاسبه و تعیین نمود.
مرمت و احیای برج
برج طغرل برای نخستین بار در سال ۱۳۰۱ هجری قمری و در پایان ۳۵امین سال پادشاهی ناصرالدین شاه مرمت و بازسازی شد. این مرمت به دستور شاه و به دست وزیرش امین السلطان و توسط ابوالحسن خان معمارباشی انجام گرفت و لوحه‌ای مرمر بر سردر بنا نصب گردید. این بازسازی بنا را از خطر نابودی نجات داد ولی ظرافت کاری‌های قدیمی و بقعهٔ کتیبهٔ کوفی آن را از بین برد. بعد از انقلاب ۱۳۵۷ سالها این بنا متروک بود تا در اوایل دههٔ هفتاد بار دیگر مورد بازسازی قرار گرفت و بطور جدی در نیمهٔ سال ۱۳۷۷ آغاز و در زمستان ۱۳۷۹ به پایان رسید. در حال حاضر بازسازی بنا به دست منطقه ۲۰ شهرداری تهران در محوطه‌ای به وسعت ۲ هکتار و به منظور گسترش و ساختن فرهنگسرا، کتابخانه، موزه و رستوران در حال انجام می‌باشد.
برج نقارخانه
کوه نقارخانه
کوه طبرک نام کوهی است در ری که در آن آثار باستانی فراوان وجود دارد.
موقعیت جغرافیایی
برج نقاره‌خانه در ناحیه شمالی امین آباد شهر ری و بر بالای کوه ری قرار دارد. به گفته برخی منابع این برج آجری که ارتفاع آن به سه متر میرسد، در حدود 2000سال پیش به دست شخصی به نام «بزرگ امید» جهت استفاده شخصی ساخته شد
خصوصیات
به گفته برخی پژوهشگران ممکن است این مکان مقبره یکی از شاهان سلجوقی باشد برج نقاره‌خانه دارای ساختاری متشکل از لاشه سنگ و گچ است ونمای آن تزیینات آجرکاری به همراه قوس‌های جناغی تزیینی دارد به احتمال زیاد، اسکلت برج با سنگ بنا شده و سپس روی آن را آجرچینی کرده بوده‌اند. بنا مربوط به دوره‌ی آل‌بویه بوده، دارای گبند دو پوش بوده، و به پیروی از سنت استودان سازی ساسانیان ساخته است
برخی آن را گورستان سلطنتی آل‌بویه خوانده و گنبد را گنبدفخرالدوله دانسته‌اند. فخرالدوله حاکم آل بویه بود که در قلعه طبرک درگذشت. در مقابل برخی منابع گنبد امیر اینانج خوانده شده است و آن را به حسام‌الدین سنقر اینانج که والی ری در عصر سلجوقیان بود که به دست غلامش کشته شد منسوب می‌کنند. گنبد که ساختمان آن تا دوران قاجار پابرجا بوده، امروز ویران شده و تنها بقایای شالوده‌ی آن بر جای مانده است
قلعه طبرک قلعه طَبَرَک دژی تاریخی در شهر ری بود. این بارو و حصار شهر آثار بر جای مانده از دوران خلفای عباسی و مهمترین آثار اسلامی ری است که شامل یک رشته دیوارهای خشتی و سنگی است. داخل حصار بقایی به نام قلعه طبرک وجود داشت که به دستور طغرل سلجوقی با خاک یکسان شد. در بالای کوه نیز نقشی از بهرام گور بود که بعدها در دوران قاجاریه صورت فتح‌علی‌شاه را به جای آن تراشیدند.
فعالیت‌های انفجاری کارخانه سیمان ری موجب در خطر گرفتن آثار موجود در دامنه کوه‌های ری از جمله گورستان سلطنتی آل‌بویه، برج نقاره‌خانه و نیز آرامگاه بی‌بی شهربانو گردیده بود که منجر به شکایت سازمان میراث فرهنگی از این کارخانه شد.
تپه میل آتشکده
تپه میل که از آن آتشکده بهرام و آتشکده ری نیز نام برده می‌شود از آثار دوره ساسانیان در شهر ری است. گمان می‌رود که این بنا آتشگاه بهرام گور بوده باشد
موقعیت جغرافیایی
در حدود ۱۲ کیلومتری جنوب شرقی شهر ری به سوی ورامین بر بلندای تپه‌ای پهناور در روستای قلعه‌نو -چال طرخان بقایای کاخ یا آتشکده‌ای واقع است که به تپه میل مشهور گردیده و آن به سبب دو پایه بزرگ بنا می‌باشد که از دور شبیه به میل است
خصوصیات
جهت بنا به صورت شرقی و غربی است. در جبهه شرقی ایوانی با چهار ستون مدور بوده. بخشی از بنای آتشکده ری در زمان حمله اسکندر به ایران خراب شد و تنها قسمتی از بنای چهارطاقی و زیبای این آتشکده به صورت دو میل باقی‌ماند.بیشتر قسمت‌های غربی بنا از میان رفته، در بخش زیرین مجموعه یک راهروی کم پهنا وجود دارد که سراسر طول بنا را طی می‌کند. بقایای معماری تپه معماری میل دارای ساختاری، تشکل از گل،خشت، لاشه سنگ، گچ و از نظر دیرینگی متعلق به دوره ساسانیان (حدود ۱۸۰۰ سال پیش) است و به آتشکده بهرام گور نیز معروف است
آنچه از پوشش بنا در زمان حاضر بر جاست، یک جفت قوس هلالی با نقطه بیضی است، در راستای محور اصلی تالار، راهروی کم عرض تونل مانندی سراسر طول تالار را از زیر طی می‌کند که از منتهی‌الیه غربی، راهروی هم عرض دیگری بر آن عمود می‌شود و ورودی اصلی راهروی زیرین در جبهه شرقی، زیر ایوان اصلی است
نخستین بار در سال ۱۹۱۳میلادی «ژاک دومورگان» فرانسوی این آتشکده و سازه‌های پیرامون آن را مرمت کرد. این بنا در سال ۱۹۳۳توسط باستان‌شناس آمریکایی به نام اریک اشمیت مورد کاوش و حفاری قرار گرفت و اخیراً دکتر فیروزه شیبانی از ایران کار حفاری آن را پیگیری کرده‌است
مشخصات
تپه میل با سنگ، ساروج، خشت و گل ساخته شده‌است. نیزارهای اطراف تپه از وجود دریاچه‌ای حکایت دارد که در گذشته در این محل وجود داشته، ولی خشک شده‌است بلندی تپه میل از سطح دشت اطراف ۱۸ متر است و حدود ۲۵ متر پهنا و ۲۰ متر درازا دارد. پیرامون این تپه بلند تپه‌های کم ارتفاع کوچکتر پراکنده شده که مشرف بر آنها قرار گرفته است. این مجموعه منطقه‌ای به وسعت ۸۰۰ در ۹۰۰ متر را شامل می‌شود.بر بالای تپه، بنای اصلی آتشکده در راستای شرقی غربی برپاست، طرح کلی بنا، تالار ستون داری بوده با دو ردیف ستون چهارگوشه سه تایی که عملاً به ۳ بخش تقسیم شده است. یک بخش مرکزی عریض تر و دو بخش جانبی کم عرض تر، ورودی اصلی تالار آتشکده در جبهه شرقی از طریق یک ایوان چهارستونی مدور که پایه‌های سر ستون‌های آنها در گوشه‌های شمال شرقی و جنوب به شرق ایوان برپاست.
دژ رشکان
در نزدیکی صفائیه (محله) شهر ری و تپه چشمه علی قرار دارد. یکی از دژ و قلعه‌های محافظ هسته اولیه ری به شمار می‌رفت. این دژ با ساختاری متشکل از لاشه سنگ و ساروج، متعلق به دوره اشکانیان است. این دژ گذشته با انتساب به فخرالدوله ابن رکن الدوله دیلمی، فخر آباد نامیده می‌شد وجه تسمیه نام قلعه عظیم «رشکان» از کلمه «ارشک» که بنیانگذار این سلسله پادشاهی بوده گرفته شده است و دیگر پادشاهان این سلسله جهت افتخار کلمه ارشک را به نام خود اضافه می‌کردند. ری در آن زمان «ارشکیه » نام داشته است. از این محل وسایل جنگی کهنه زیادی بدست آمده که در موزه ایران باستان موجود می‌باشد کاربرد در این قلعه کاخ‌ها، اموالی گران‌بها و اسلحه خانه‌هایی وجود داشت. بخش‌های اصلی قلعه تا زمان قاجار نیز بر جا بود، اما امروزه قسمت اعظم آن تخریب شده است. دیوارهای غربی این دژ دارای سوراخ‌هایی برای تیر وکمان است.
چشمه علی
یک از نقاط باستانی، دیدنی و تفریحی شهرری به شمار می‌رود که در جنوب تهران و شمال شهرری قرار دارد. این چشمه در همسایگی ابن بابویه ، برج طغرل ، دژ رشکان و در زیر باروی ری واقع شده است. .
چشمه‌علی از میان صخره‌ای بزرگ خارج شده و به سوی جنوب و سپس جنوب شرق جاری است. نام باستانی این چشمه سورینی بوده است که احتمالاً منسوب به دودمانی بزرگ در دوره اشکانیان و ساسانیان است. بعدها به نام امام اول شیعیان علی به چشمه علی معروف شد. قدمت چشمه‌علی به حدود ۸۰۰۰ سال پیش بر می‌گردد، زمانی که نخستین اجتماع در کنار چشمه‌ای دایمی واقع بربالای تپه‌ای گرد آمدند. در گذشته فرش فروش‌ها و مردم تهران، قالی‌ها و قالیچه‌های خود را با این عقیده که در آب این چشمه خاصیتی است که فرش را خوب تمیز و رنگ روشن‌تر و پر جلاتر می‌سازد، در آب چشمه‌علی می‌شستند.
کاوش های باستان شناسی اریک اشمیت
نخستین نشانه‌های تمدن در چشمه علی، که شامل تپه باستانی، برج و باروهای قدیمی ری و چشمه زیرزمینی است، مربوط به تولید سفالینه‌های سرخ رنگ با نقش‌های سیاه یا قهوه‌ای سیر و تصاویری که بر آن نقش شده می‌باشد. در کنار چشمه، تپه‌ای است که در کاوش سالهای ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ خ به رهبری اریک اشمیت که برای موزه هنرهای زیبای بوستون و فیلادلفیا در آمریکا انجام شد، از آن آثاری به دست آمده است. اریک اشمیت بیشتر از شش صد متر مربع از محوطه چشمه‌علی را طی سه فصل متوالی بین سالهای ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ کاوید .قدیمی‌ترین شواهد موجود در این منطقه که به اوایل هزاره چهارم قبل از میلاد بر می‌گردد.
نتیجه آن کشف سه دوره مهم فرهنگی، شامل لایه‌ها و آثار دوره‌های‌اسلامی، اشکانی و پیش از تاریخ بود. هزاران قطعه از اشیایی که اشمیت در چشمه‌علی یافته بود، امروزه در موزه‌ها و دانشگاههای آمریکا و بخش کوچکی از آنها نیز در موزه ایران‌باستان نگهداری می‌شود. با درگذشت اریک اشمیت، مطالعات وی ناقص ماند و چون رموز شماره‌گذاری آثار مکشوفه را فقط خود او می‌دانست، تاکنون کسی موفق به مطالعه آنها نشده و تنها چند گزارش خبری در این‌باره از وی باقی‌مانده است.
در ۱۳۷۷ خ، گروهی از سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، دانشگاه تهران و دانشگاه برادفورد، تپه چشمه‌علی را با هدف تاریخ‌گذاری لایه‌های باستانی آن حفاری کرد. ترانشه‌هایی در ابعاد ۲ متر در ۵ متر در شرق و غرب تپه ایجاد شد و تا عمق ۱۰ متری، آثار فرهنگی هزاره‌های ششم، پنجم و اوایل چهارم پیش از میلاد مشخص گردید. از لحاظ زمانی تپه فعلی چشمه‌علی مربوط به دوره‌های فرهنگی نوسنگی، کالکولتیک انتقالی و کالکولتیک قدیم است. این محل در هزاره سوم پیش از میلاد ناگهان متروک شد و دوباره از هزاره دوم مسکونی و آباد گشت. آثاری از عهد پارت‌ها (حصار معبد آناهیتا متعلق به آغاز عصر مسیحی)، ساسانی‌ها و اسلام تا عهد تیموریان نیز در این محل به دست آمده است. به استناد روایت‌های مختلف مادر زرتشت نیز در این مکان متولد شده است. درباره آب چشمه گفته می‌شود که از جاجرود و قیطریه تأمین می‌شود و پس از گذر از راه‌های زیرزمینی، از دل تپه می‌جوشد.
نام چشمه به امام اول شیعیان باز می‌گردد که ساکنان اطراف آن در دوران اسلام بر آن نهادند. اماایرانیان باستان این چشمه را سورنا می‌نامیدند؛ زیرا در کنار معبد آناهیتا قرار داشته است. گردشگری این چشمه از چندین لحاظ اهمیت دارد. هم به دلیل تبدیل شدن آن به منطقه‌ای تفریحی و ایجاد پارک و فضای سبز در کنار آن و هم به دلیل وجود چند اثر باستانی در نزدیکی آن. دیوار قدیمی شهر ری با نام باروی ری دقیقاً در بالای چشمه قرار داشته و کتیبه فتحعلی شاه قاجار نیز بر دیواره این چشمه حک شده‌است.
چشمه علی در لغت نامه دهخدا چشمه ای است در شمال شهر قدیم ری که آبش از زیر سنگ صلب خارایی خارج شده به جانب جنوب جاری می شود و بنابر پژوهش ها و اطلاعات نگارنده قلعه ری بندی که خلیفه مهدی عباسی بنا نمود بالای همین چشمه و روی تخته سنگ بوده چنانکه حالا آثار آن باقی و نمودار است نیز احتمال می رود که قلعه طبرک همین قلعه ری بندی باشد و سایرین آن را به این اسم موسوم ساخته باشند و چون در زبان فارسی طبر به معنی کوه است چنانکه طبرستان بمعنی کوهستان می باشد و طبرک با کاف که در فارسی علامت تصغیر است به معنی کوه کوچک است و این قلعه بر روی کوه کوچک واقع شده ممکن است بعضی از تاریخ نویسان از این جهت این قلعه را طبرک نامیده باشند.
بعضی گویند منوچهر این قلعه را بنا کرده و برخی قلعه طبرک را زبیدیه نوشته اند. به هر حال چشمه علی ری در سوابق و گذشته آب زیادی داشته چنانکه آثار آن در سنگ ها باقی‌مانده است، ولی قنات هایی که در بالای آن کنده اند، آب آن را به اندازه ای کم کرده که در فصل پائیز یک سنگ و نیم آب دارد و این آب از موقوفات حضرت عبدالعظیم حسنی است .بقعه ابن بابویه نزدیک چشمه است و همچنین مقبره صفائیه مضجع مرحوم حاجی میرزا صفا که از اجله مشایخ عرفاً و ارباب دانش بود و در تهران درگذشت و جناب اشرف مشیرالدوله حاجی میرزا حسینخان سپهسالار اعظم و وزیر امور خارجه آن را بنا کرده اند در حوالی چشمه علی است .