یزدی؛ از خداپرستانِ سوسیالیست تا نهضت آزادی
ششم شهریور سالروز درگذشت دکتر ابراهیم یزدی، وزیر امور خارجه دولت موقت است؛ فردی که می‌توان او را یکی از شخصیت‌های مهم انقلاب نامید.
ابراهیم یزدی دبیرکل نهضت آزادی، معاون نخست‌وزیر، وزیر امور خارجه دولت موقت انقلاب و نماینده مجلس در دور اول مجلس شورای اسلامی روز ششم شهریور ۱۳۹۶در ترکیه درحالیکه منتظر دریافت ویزای آمریکا جهت درمان بود، درگذشت.
یزدی فعالیت سیاسی خود را با عضویت در نهضت خداپرستان سوسیالیست آغاز کرد. او با شروع نخست‌وزیری دکتر مصدق، طرفدار نهضت ملی‌شدن صنعت نفت شد و با وقوع کودتای ۲۸ مرداد و شروع به کار نهضت مقاومت ملی به رهبری سید‌رضا زنجانی، عضو این جریان شد. او همچنین عضو هیئت‌‌تحریریه و ناشر روزنامه «راه مصدق» بود.
ابراهیم یزدی در سال ۱۳۱۰ در شهر قزوین در خانواده مذهبی و نسبتا متمولی از اهل یزد متولد شد و در ۶ سالگی به همراه خانواده به تهران مهاجرت کرد. وی در سال ۱۳۳۲ تحصیلاتش را در دانشگاه تهران در رشته داروسازی به اتمام رساند و در سال ۱۳۳۹ برای ادامه تحصیل و همچنین مبارزه علیه محمدرضا پهلوی، آخرین شاه ایران به آمریکا مهاجرت کرد.
اولین فعالیت‌های سیاسی ابراهیم یزدی هم در همین دوران آغاز می‌شود؛ دورانی که محمدرضا شاه پهلوی در قدرت حضور دارد. یزدی در سال ۱۳۲۵ به جلسات نهضت خداپرستان سوسیالیست می‌رود و جذب این نهضت می‌شود. خداپرستان سوسیالیست یکی از اولین احزاب اسلامی در ایران بود. حزبی که توسط محمد نخشب تاسیس شد و مشی و عقیده سوسیالیستی را برای خود برگزید و تلاش داشت اسلام را با جهان مدرن پیوند دهد. چهره‌هایی همچون دکتر علی شریعتی و سید حسن آیت نیز زمانی به این تشکل نزدیک شده بودند.
یزدی از سال ۱۳۲۵ در جلسات این حزب که در خیابان ری (منزل محمد نخشب) برگزار می‌شد شرکت می‌کرد. اولین آشنایی‌ها و دیدار‌های ابراهیم یزدی با مرحوم مهندس بازرگان در آن‌جا اتفاق اُفتاد که به دیدار بنیان‌گذاران نهضت می‌آمد تا درباره تشکیل یک حزب سیاسی مسلمان تبادل نظر کنند. البته این دیدار‌ها در آن مقطع زمانی هرگز نتیجه‌ای دربر نداشت و به تشکیل یک حزب فراگیر مسلمان منجر نشد.
یزدی در ایام دانشکده و تحصیل هم از جمله دانشجویان فعال بود و از جمله اولین اعضای انجمن اسلامی به حساب می‌آمد به شکل جدی در قضایای سی تیر در حمایت از دکتر محمد مصدق وارد صحنه شد. خود یزدی می‌گوید در انتخابات آن سال انجمن‌های دانشجویی اکثریت را بچه‌های مسلمان و ملی‌گرا حامی مصدق به دست آوردند. اما بعد از این انتخابات حزب توده افراد خودش را بیرون کشید و تلاش کرد گروه مستقلی در دانشگاه‌ها تشکیل دهد.
یزدی تا کودتای بیست و هشت مرداد ۱۳۳۲ همچنان در صحنه حاضر بود. خود یزدی می‌گوید بر خلاف دیگران که پس از کودتا دچار یاس و دلمردگی شدند او توانست قضایای کودتا را راحت‌تر درک و تحلیل کند، چون تاریخ خوانده بود و می‌دانست کودتا نه پایان راه که آغاز حرکتی نو و جدید در سپهر سیاسی ایران است.
بعد از ماجرای کودتا یزدی به شورای مقاومت ملی پیوست و در آن‌جا فعالیت کرد تا اینکه در سال ۱۳۳۹ به آمریکا مهاجرت کرد و تا پیروزی انقلاب اسلامی در آمریکا ماند. او که در آمریکا به عنوان یک مسلمان روشنفکر شناخته می‌شد پس از تاسیس نهضت آزادی ایران او به عنوان مسئول شاخه خارج از آن کشور این حزب شناخته شد و بعد از مدتی در کنار برخی گروه‌ها و چهره‌های مبارز مثل مصظفی چمران و محمد توسلی در جنوب لبنان یک پایگاه نظامی راه اندازی کرد و به واسطه همین اقدام میان کشور‌ها و جنبش‌های مسلمان و مبارز اسلامی بدل به چهره‌ای سرشناس شد. یزدی بعد از ده سال اقامت در آمریکا شهروند آن کشور شد که همین مسئله بعد‌ها جنجالی شد. یزدی در تمام هجده سال سکونت در آمریکا با امام خمینی رابطه نزدیکی داشت و مدعی بود سال‌ها نماینده ایشان برای دریافت وجوه بوده است.
یزدی مدعی بود پیشنهاد سفر به پاریس را برای اولین بار او به امام خمینی داده است. ادعایی که البته بار‌ها توسط سید احمد خمینی و نزدیکان آیت‌الله خمینی بار‌ها تکذیب شد.
در سفر‌های آیت‌الله مطهری به پاریس او پیشنهاد تهیه پیش‌نویس قانون اساسی جدید را می‌دهد که مورد تایید امام خمینی قرار می‌گیرد و حسن حبیبی مسئول تهیه این پیش‌نویس می‌شود.
بعد از این صحبت‌ها قرار می‌شود یزدی مهم‌ترین اخبار ایران و جهان را برای آیت‌الله خمینی بنویسد و ایشان هم همان اخبار را در روز‌های شنبه ضمن سخنرانی خود عنوان کند. یکی از مهم‌ترین اتفاقات دوران حضور یزدی به عنوان یکی از نزدیک‌ترین مشاوران امام خمینی در پاریس مذاکرات او با آمریکایی‌ها است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ابراهیم یزدی همراه امام خمینی به ایران آمد و هم زمان با نخست وزیری مهندس مهدی بازرگان ابتدا به عنوان معاون نخست وزیر و پس از استعفای دکتر کریم سنجابی وزیر امور خارجه مهندس بازرگان شد. سال‌های وزارت یزدی مصادف بود با دوران پیروزی انقلاب و یزدی تلاش می‌کرد تا از طریق دیپلماسی پیام انقلاب جدید ایران را به گوش جهان برساند. این اقدامات اما مخالفانی هم داشت؛ مخالفانی که یزدی را نه چهره‌ای انقلابی که لیبرالی آمریکایی می‌دانستند.
یزدی در دوران وزارت فعالیت‌های گسترده‌ای را انجام داد. یاسر عرفات را به ایران آورد و با صدام حسین ملاقات‌هایی انجام داد و در ملاقات‌هایش تلاش کرد آمریکایی را متوجه مواضع جدید ایران کند به شکلی که آنها از طریق گفتگو یکی از شرکای قابل اعتماد ایران باقی بمانند.
بازخوانی حیات سیاسی یزدی از نگاهی دیگر
فعالیت‌های خارج از کشور
با تأسیس نهضت آزادی ایران در سال40، یزدی به همراه مصطفی چمران، علی شریعتی و صادق قطب‌زاده به تأسیس شاخه‌های اروپا و آمریکای این نهضت پرداخت و به‌عنوان رئیس شورای مرکزی نهضت آزادی ایران در خارج از کشور انتخاب شد. او همچنین مسئولیت انتشار ماهنامه «پیام مجاهد»، ارگان نهضت آزادی ایران خارج از کشور را هم برعهده داشته است.
دکتر یزدی در سال 44 مسئولیت رهبری سازمان مخصوص اتحاد و عمل (سماع) را بر عهده داشت و با همکاری مصطفی چمران و محمد توسلی، اولین پایگاه آموزش جنگ‌های مسلحانه را ابتدا در مصر و سپس در جنوب لبنان تأسیس کردند. او از اردیبهشت سال 54 اجازه اخذ و مصرف وجوهات شرعی را از امام خمینی دریافت کرد.
همراهی با امام
یزدی هنگام خروج امام از عراق و امتناع دولت کویت از پذیرش ایشان و هیئت همراهشان، به امام پیشنهاد مهاجرت به فرانسه را داد و با همکاری قطب‌زاده، خانه‌ای در نوفل‌لوشاتو تهیه کرد. یزدی در این مدت از مشاوران ارشد امام بود تا حدی که امام در نامه‌ای از زحمات او در مدت اقامت در فرانسه تقدیر کرد: «در سفری که ناچار به پاریس منتهی شد، جناب آقای دکتر یزدی از لحظه اول همراهی نمودند و مدت چهار ماه و چند روز تحمل زحماتی ارزنده نمودند و خدمات ارزنده‌ای به نهضت مقدس کردند و در این چند ماه با کمال صداقت و امانت، تقبل اموری چند را نمودند، امید است خدای متعال ایشان را اجر و توفیق عنایت فرماید»(صحیفه امام خمینی، جلد 6 صفحه 7).
یزدی نیز در کتاب خاطراتش درباره ارتباطش با امام نوشته است: «بعد از ورود امام به پاریس، هم براى تقویت روحیه ملت و هم پاسخ‌گویى به سؤالات بسیارى درباره برنامه سیاسى امام و چگونگى انتقال قدرت لازم بود كه برنامه مطرح و اعلام شود. این برنامه در همان هفته اول ورود امام به نوفل‌لوشاتو تهیه شده بود و به شخصیت‌هایى كه نامزد عضویت در شوراى انقلاب یا دولت موقت بودند، به‌طور خصوصى ارائه می‌شد. به‌دنبال اجراى همان برنامه بود كه اقدامات اولیه براى تشكیل شوراى انقلاب و دولت موقت انجام گرفته بود».
از شورای انقلاب تا وزارت خارجه
ابراهیم یزدی همراه با امام خمینی از فرانسه به ایران آمد. او با تشکیل شورای انقلاب، به عضویت این شورا برگزیده شد و با شروع دولت موقت مهندس بازرگان، نخست به‌عنوان معاون نخست‌وزیر در امور انقلاب فعالیت کرد و بعد از استعفای کریم سنجابی از پست وزارت امور خارجه، به‌عنوان وزیر خارجه دولت انتخاب شد. در آذر سال 58 در حکمی از سوی امام، مأمور رسیدگی به مشکلات استان‌ها شد. او در سال‌های ۵۸ و ۵۹ سرپرستی مؤسسه کیهان را نیز بر عهده داشت.
نمایندگی مجلس
یزدی همراه با استعفای مهندس بازرگان از دولت کناره‌گیری کرد. او با برگزاری انتخابات مجلس شورای ملی، در این انتخابات از تهران کاندیدا شد و در دور اول انتخابات به نمایندگی مجلس انتخاب شد. در مجلس اول شورای اسلامی، عضو کمیسیون‌های تحقیق، امور خارجه، بهداشت و درمان و بازرگانی خارجی شد. پس از این دوره، صلاحیت یزدی برای کاندیداتوری در مجلس از سوی شورای نگهبان رد شد.
یزدی در سال‌های بعد ریاست کمیته اجرائی دفتر سیاسی نهضت آزادی را بر عهده داشت و پس از فوت مهندس بازرگان از سوی شورای مرکزی نهضت آزادی به سمت دبیرکلی نهضت آزادی برگزیده شد.
ثبت‌نام‌های بی‌فرجام
یزدی در سه انتخابات ریاست‌جمهوری کاندیدا شد. او در سال 64 به همراه مهدی بازرگان و احمد صدرحاج سیدجوادی، در سال 76 به‌همراه عزت‌الله سحابی و علی‌اکبر معین‌فر به دعوت دکتر یدالله سحابی در انتخابات نام‌نویسی کرد که رد صلاحیت شد. او همچنین در سال ۱۳۸۴ درحالیکه ردصلاحیتش تقریبا قطعی دانسته می‌شد، از سوی نهضت آزادی ایران نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری ایران شد. او پس از ثبت‌نام گفت: «همه شهروندان باید به قانون التزام داشته باشند هرچند به آن اعتقاد نداشته باشند. ما به دنبال تغییر در ساختارهای حقیقی هستیم نه ساختارهای حقوقی… ما با ثبت‌نام خودمان بار دیگر به حاکمان فرصت می‌دهیم که راه‌حلی برای رفع بحران‌های موجود بیندیشند». یزدی در فرم انتخاباتی خود، واژه «اعتقاد» را در عبارت «اعتقاد به مبانی قانون اساسی» خط زده و عبارت «التزام» را جایگزین کرده بود.
انتخابات ریاست‌جمهوری 92
او در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 92 از حسن روحانی حمایت کرد و در گفت‌وگویی در سال93 گفت: «از آقای روحانی انتظار معجزه نداشتیم. برای اینکه آقای روحانی وارث نابسامانی‌های بسیاری است که از دولت گذشته باقی مانده است». او درباره رابطه با آمریکا نیز گفت: «دولت در عرصه سیاست خارجی تابوی مذاکره با آمریکا را شکسته است. باید بگویم که در عالم سیاست نه دوست دائم و نه دشمن دائم داریم و قهر نیز تا روز قیامت معنی ندارد».
انتخابات ریاست‌جمهوری 96
یزدی در این انتخابات نیز مانند انتخابات سال 92 از حسن روحانی حمایت کرد. او درباره علت حمایتش در آن مقطع گفته بود: «جمهوری اول با پیروزی انقلاب آغاز شد، جمهوری دوم دو دوره هاشمی است و جمهوری سوم، دو دوره سیدمحمد خاتمی است که هر‌کدام ویژگی‌هایی دارد. مثلا آقای هاشمی وقتی آمد که جنگ تمام شده بود و رزمندگان بازگشتند و دیدند زمانی که آنها در جبهه می‌جنگیدند، عده‌ای در اینجا بزم اقتصادی بر پا کرده‌اند. اختلافات بالا گرفت و امروز بسیاری از آنها که مخالفت می‌کنند، دوستان قدیم هستند؛ چون آنها به جبهه رفتند و جنگیدند اما برخی به نام آنها چه کارها که نکردند و نمی‌کنند.
جمهوری چهارم واکنش نیروهای در حال خروج از صحنه است. همه از احمدی‌نژاد دفاع کردند و حالا واکنش به دو دوره احمدی‌نژاد، جمهوری پنجم است. من به این جمهوری معتقدم و ادامه پیدا خواهد کرد. روحانی لنگ‌لنگان به جلو خواهد رفت اما در نقطه‌ای قرار گرفته است که خواه‌ناخواه بقای همه در این است که او بماند. هیچ آلترناتیو دیگری ندارند. آقای روحانی در جایگاه مهم تاریخی قرار گرفته و همه نیروها هم در این رابطه در وضعیت حساسی هستند. برای پیشرفت راهی نداریم که بپذیریم روحانی راهش را ادامه دهد. روحانی هم با درک بالایش و به تناسب 18میلیون رأی حرف بزند و مطالبه کند».
ابراهیم یزدی در سال‌های بعد از انقلاب به مشی و ایدئولوژی بازرگان که آمیخته‌ای از اسلام و لیبرال دموکراسی بود ملتزم باقی ماند. ارتش تک نفره‌ای که ایده‌اش را در تنهایی پیش برد و سرانجام در ۶ شهریور سال ۱۳۹۶ در ازمیر ترکیه درگذشت.
منابع: روزنامه شرق و رویداد 24
