نخستین دستگاه چاپ چگونه وارد ایران شد

 امروز یازدهمین روز از آخرین ماه تابستان به عنوان روز صنعت چاپ نامگذاری شده است، صنعتی جذاب که در زمان خود بدیع و  تحسین برانگیز بوده است؛ در این مقاله، تاریخ حضور این صنعت در بوشهر از چشمان شما خواهد گذشت.

بر اساس تحقیقات صورت گرفته ظاهراً نخستین دستگاه چاپ به سال ۱۰۷۵‌ق / ۱۶۶۵م در دوران سلطنت شاه عباس صفوی توسط کشیش‌های کارملی از بندر بصره به بندر ریگ وارد شده و مدتی در آن فعال بوده است. (۱)

رمی وا‌دلا نایب کنسول فرانسه در بوشهر در خلال سال‌های جنگ بین‌الملل اول در کتاب خلیج‌فارس خود که به سال ۱۹۲۰م در پاریس به زبان فرانسه منتشر کرده در این باره چنین نوشته است: به سال ۱۶۶۵ راهبان کارم بصره چند مدتی در بندر ریگ یکی از بنادر کوچک ایران در خلیج‌فارس مهاجرت کردند و کتابخانه و وسایل تبلیغات دینی خود را نیز به همراه خود به آن بندر انتقال دادند. (۲)

از عبارت وسایل تبلیغات می‌توان حدس زد که کشیش‌های کارملی یک دستگاه چاپ کوچک از بصره به بندر ریگ برده و در آنجا برای چاپ اوراق و جزوات تبلیغاتی خود از آن بهره برده‌اند.

در سال ۱۱۹۹ق / ۱۷۸۴م باز هم توسط هیئت‌های مذهبی مسیحی یک دستگاه چاپ وارد بندر بوشهر شد که از سرنوشت آن و محل استقرار نهایی‌اش اطلاعی در دست نیست.

خانم شهلا بابازاده در این باره می‌نویسد: همزمان با چاپ‌خانه ارامنه عده‌ای از رجال و سلاطین صفویه نیز به فکر ایجاد چاپ‌خانه با حروف فارسی و عربی افتادند که بنا به گفته شاردن سیاح معروف فرانسوی در محاق فراموشی قرار گرفت؛ در سال ۱۷۸۴م / ۱۱۹۹ق نیز یک دستگاه چاپ از بندر بوشهر وارد ایران شد که متاسفانه از سرنوشت آن اطلاعی در دست نیست. (۳)

از چاپخانه تا روزنامه مظفری

نخستین چاپخانه بوشهر در قرن بیستم میلادی و در عصر قاجار «مظفری» نام داشت که به سال ۱۳۱۹ق / ۱۹۰۰م توسط میرزا عبدالحمید‌خان متین‌السلطنه ثقفی و به مدیریت و سرپرستی میرزا علی آقا لبیب‌الملک شیرازی تأسیس شد. (۴)

پیشگامان صنعت چاپ و نشر در بوشهر

وی این چاپخانه را از هندوستان به بوشهر وارد کرد؛ در آن هنگام ایران رابطه اقتصادی خوبی با هندوستان داشت و بسیاری از مظاهر مدرنیسم غربی و کالاهای مختلفی از جمله کتاب، روزنامه، وسایل و ابزار چاپ و تحریر از آن کشور وارد می‌شد.

محل استقرار چاپخانه و اداره مظفری در محله بهبهانی بوده است. (۵)

لبیب‌الملک: برای وطنم!

آقا لبیب‌الملک درباره انگیزه‌اش در وارد کردن دستگاه چاپ به بوشهر چنین می‌نویسد: بالجمله این بنده پس از صدمات بسیار که در دنیا دیدم درصدد برآمدم که کاری بکنم که لااقل اثرش محسوس باشد لذا بعد از تجاوز از پانصدسال که از ایجاد مطبعه در دنیا می‌گذرد و در وطن ما خاصه این صفحات در سر حد مهمی مانند بوشهر هنوز یک مطبعه نداشتیم بلکه اکثرا اسمش را نشنیده بودند و حتی قرآن و کتاب مقدسه دینی و ادعیه مذهبی ما هنوز در مطابع کفر دست هنود (هندوها) و مشرکین طبع و وارد مملکت ویران ایران می‌شود در صدد برآمدم سال ۱۳۱۹ مطبعه مختصری ایجاد کنم. (۶)

از متن بالا به خوبی روشن است که آقا لبیب‌الملک هیچ اطلاع و آگاهی از پیشینه چاپ و چاپخانه در بوشهر عصر صفوی و افشاریه نداشته است و این به خوبی گسست تاریخی در زمینه دستاوردهای فرهنگی در بوشهر و جنوب ایران را نشان می‌دهد گسستی که در اغلب زمینه‌های فرهنگی و تاریخی و سیاسی وجود داشته است.

بوشهر در آستانه قرن بیستم دارای کارگر ماهر و متخصص در زمینه چاپ نبوده است در سرتاسر ایران نیز چنین کارگرانی پیدا نمی‌شده‌اند در این زمینه نیز هندوستان یگانه منبع به‌شمار می‌رفته است.

آقا لبیب‌الملک برای آموزش فن‌چاپ همراه با وارد کردن چاپخانه اقدام به آوردن چند نفر کارگر متخصص چاپ از هند نمود و خودش در این باره می‌نویسد: در نقطه‌ای مثل بوشهر … و عدم وجود اسباب و لوازم این کار، در عرض شانزده ماه شش نفر استاد هندوستانی از هندوستان به خرج و مواجب زیاد آوردم که علم آن‌ها را برای اهل نااهل این جا و هم‌وطنان خود خریده باشم. (۶)

چاپ‌خانه وارد شده از هندوستان در سال ۱۳۱۹ قمری، سنگی بود یعنی کارگران چاپ‌خانه برای چاپ باید مطالب را به اصطلاح روی سنگ می‌گذاشتند و سپس به طی مراحلی به چاپ می‌رساندند، کاری سخت و طاقت‌فرسا و زمان‌بر بود.

البته در سال ۱۳۲۲ق / ۱۹۰۴م آقا لبیب‌الملک سفری به هندوستان کرد و در بازگشت به ایران یک دستگاه چاپ‌ هندی تازه به حروف سربی همراه با شش کارگر مختص چاپ هندی به همراه خود به بوشهر آورد بدین‌سان بوشهر دارای اولین چاپ‌خانه با حروف سربی شد.

گفتنی است که در این چاپ‌خانه در سال ۱۳۱۸ق روزنامه فکاهی و مصور طلوع و در سال ۱۳۱۹ق روزنامه مهم و جریان‌ساز مظفری به چاپ رسید.

دانش‌آموزان بوشهری در چاپخانه

آقا لبیب‌الملک برای اداره چاپ‌خانه توسط کارکنان ایرانی کوشید تا از دانش‌آموزان دبستانی استفاده کند. در این زمینه اعلان جالبی در روزنامه مظفری وجود دارد که نه‌تنها  ارزش تاریخی دارد بلکه برای پژوهش‌گرانی که می‌خواهند درباره پیشینه کار کودکان در چاپ‌خانه ایران در سال‌های قبل از مشروطه تحقیق نمایند، سند دست اول و منحصربه‌فردی است. متن این سند این چنین است:

اعلان، اداره مظفری چند نفر حروف‌چین و عمله لازم دارد

علم و شغل حروف‌چینی شغلی است شریف که در حقیقت هم حج است هم حاجت هم تحصیل علم‌ و هنر توصیف است هم باعث تسهیل امور معیشت مخصوصاً اطفالی که حروف می‌شناسند. اگر فی‌الجمله هوشیاری داشته باشند همین که خانه‌های حروف را شناختند غالباً در چند روز مهارت پیدا می‌کنند خاصه اطفالی که در مدرسه تحصیل کرده‌اند چون حروف مفرد و اول و وسط و آخر و غیره را می‌شناسند برایشان صعوبتی ندارد اگر والدین و اولیا آن‌ها اصراری در پاداری و استقامتشان در منفک نشدن از کار به خرج بدهند خیلی زود می‌توانند خود را ترقی بدهند به شرطی که در اداره به والدین یا اولیا یا خود آن‌ها گفت‌و‌گو می‌شود، اداره ماهی دو تومان تا چهار تومان با مخارج روزانه مواجب می‌دهد هر کس طالب است به اداره (مظفری) آمده مذاکره نماید. (۷)

چاپخانه سربی و سنگی مظفری سال‌ها در بوشهر به فعالیت‌های فرهنگی خود ادامه داد و با چاپ‌ روزنامه، کتاب، اعلامیه‌ها، شب‌نامه‌های انقلابی در هواداری از انقلاب مشروطه و حمایت از آزادی‌خواهان و مبارزان نقش موثری در تنویر افکار مردم جنوب ایران ایفا کرد.

دیری نپایید که حوزه نفوذ این چاپ‌خانه گسترش یافت و شهرهای محمره (خرمشهر)، ناصری (آبادان)، بندرعباس، بصره و شیخ‌نشین‌های خلیج فارس را زیر پوشش خود گرفت.

کتاب‌های چاپ شده در چاپ‌خانه مظفری

۱- داستان تخیلی-علمی سفینه غواصه یا سیاحت تحت‌البحر تألیف ژول ورن ترجمه میرزا یوسف‌خان اعتصام‌الملک آشتیانی

۲- نوئل نوشته ارژن اسکریب ترجمه احمدخان دریابیگی

۳- دو کامران نوشته ژان بکاس فلرانسی (جووانی بوکاچو) ترجمه احمدخان دریابیگی

۴- شرح حال زندگی و تعصب ملی اثر حاجی تقی‌اف

۵- سرگذشت شمس‌الدین و قمر نوشته میرزا حسن‌خان بدیع نصرت الوزراء

۶- التالی المربوطه فی وجوب المشروطه تألیف شیخ محمد اسماعیل غروی محلاتی

۷- رساله آثار العدل یا پیشگویی‌های یک نفر ایرانی

۸- مختصر تاریخ و زحمات ملت ایران در تحصیل مشروطیت تألیف ادوارد بروان ترجمه آقا میرزا احمدخان مترجم گمرکات

۹- انیس المسافر تألیف امیرالامراء العظام غلامرضا‌خان سردار اشرف امیر جنگ و والی پشت کوه

۱۰- فتح‌نامه لرستان سروده محمدجواد شباب کرمانشاهی

۱۱- حقوق الدول تألیف آیت‌الله میرزا اسدالله خرقانی

۱۲- احیاء المله تألیف شیخ حسن اهرمی بوشهری معروف به معتقد اهرمی

۱۳- جغرافیای صحیح خلیج‌فارس تألیف احمدخان دریابیگی

۱۴- الغصن الثالث تألیف آیت‌الله سیدعبدالله مجتهد بهبهانی بلادی

۱۵- المأثور من الدین فی تغدیر نساء المسلمین تألیف آیت‌الله سیدعبدالله مجتهد بهبهانی بلادی

۱۶- رساله علاج عاجل تألیف آیت‌الله بلادی

۱۷- رساله تاریخ بحرین نوشته محمدعلی بحرانی از علمای خاندان آل‌عصفور

۱۸- انتشار دوره سالانه روزنامه مظفری

۱۹- انتشار مجموعه آثار طالب‌اف تبریزی

پایان کار چاپخانه مظفری

چاپخانه مظفری سال‌ها در بوشهر به خدمات فرهنگی و اجتماعی خود ادامه داد و سرانجام پس از مرگ مدیر آن در سال‌های پس از شهریور ۱۳۲۰ توسط کریم مظفری فرزند آن مرحوم به شیراز منتقل و در خیابان زند به کار گرفته شد. (۸)

با این همه، بندر بوشهر را باید در شمار قدیمی‌ترین شهرهای بندر ایران در کرانه‌های شمالی خلیج‌فارس دانست که نخستین دستگاه چاپ وارد آن شد. به لحاظ تاریخ مدرنیسم و جذب ابزارهای فرهنگی و ارتباطی مدرن غربی در ایران بندر بوشهر را باید از جمله شهرهای پیشتاز و پیشگام به شمار آورد.

روزنامه مظفری

در عصر قاجار براساس اسناد و مدارک تاریخی، بوشهر پس از شهرهای اصفهان، تبریز، تهران، یزد و ارومیه ششمین شهر ایران است که در آنجا چاپ‌خانه تأسیس شد؛ و البته این پیشگامی هنوز که هنوز در بوشهر و اهالی آن دیده می‌شود.

منابع:

۱- سیدقاسم یاحسینی؛ تاریخ چاپ و چاپ‌خانه در بوشهر
۲- رمی وادلا، خلیج‌فارس ت شفیع جوادی ص ۱۵۳
۳- شهلا بابازاده؛ تاریخ چاپ ایران ص ۱۰
۴- مرحوم صدر هاشمی؛ تاریخ جراید و مجلات ایران
۵- محمدعلی‌خان سدید‌السلطنه کبابی؛ سرزمین‌های شمالی پیرامون خلیج‌فارس ص۴۱
۶- مجله آینده؛ سال نوزدهم شماره ۹-۷ ص ۷۵۶
۷- روزنامه مظفری سال چهارم شماره ۱۴؛ ۲۰ جمادی‌الثانی ۱۳۲۳ ص ۱۶
۸- علی‌نقی بهروزی؛ شهر شیراز یا خال رخ هفت کشور ص ۱۱۹