مسجد جامع عتیق قزوین، از کهنترین مساجد ایران
روزنامه جام جم: زمانی که تصمیم به ایرانگردی می‌گیرید، یادتان باشد سرزمین ما دارای یک ویژگی منحصربه‌فرد است. به این معنا که شما نه در یک کشور بلکه دریک موزه چند هزار ساله سفر می‌کنید. هر ذره از خاک این سرزمین گویای تاریخی است که در نوع خود مانند ندارد و ما به‌دنبال سیر تحول هنر معماری و آنچه وابسته به آن است، مسجد باشکوه دیگری را هدف قرار داده‌ایم… پرداختن به مساجد تاریخی ایران و معرفی آنها از آن رو برای ما حائز اهمیت است که گذشته از آن جنبه تقدس و روحانیتی که دارند، بهترین شاهد برای تبلور هنر معماری و فرهنگ و تاریخ این سرزمین کهن هستند.
بویژه این‌که برخی از مساجد روی ویرانه‌های آتشکده‌ها و معابد باستانی ساخته شده‌اند و می‌توانند منابع جامع و کاملی برای تحقیق باشند. این بار به قزوین رفته ایم؛ شهری با قدمت بسیار کهن که به‌دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه‌ای که دارد، بارها به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب شده است. به قزوین رفتیم و سراغ یکی دیگر از شاهکارهای معماری ایران؛ مسجد جامع عتیق قزوین.
بزرگ‌ترین، کهنترین
همین ابتدا باید بگویم مسجد جامع قزوین را کهنترین مسجد جامع ایران می‌دانند و به همین دلیل نام عتیق و کبیر را هم برای آن استفاده می‌کنند. از سوی دیگر در مقایسه با سایر مساجد، آن را بزرگ‌ترین مسجد جامع ایران هم می‌دانند.
این مسجد چیزی کم نداشته
وسعت این مسجد در حدود ۳۵۰۰ متر مربع است و به سبک چهار ایوانی ساخته شده. در چهار طرف حیاط ۴۰۰۰ متر مربعی مسجد چهار ایوان بلند و در دو طرف آنها رواق‌هایی طولانی وجود دارد. راه ورودی مسجد از طریق یک هشتی با آجرکاری و راهرویی مستطیل شکل به حیاط و صحن می‌رسد. در میان حیاط حوضی زیبا قرار دارد. در چهار طرف مسجد چهار ورودی و صحن و ایوان‌هایی بزرگ دیده می‌شود.
همان‌طور که گفتیم در هر طرف ایوان، رواق‌هایی است که نام امامان جماعت زمان خود نوشته شده. در سمت رواق‌های جنوبی، دو سکو یا صفه یعنی طاق هارونی و طاق احمدیه دیده می‌شود. گنبد مسجد فیروزه‌ای و مناره‌ها کاشیکاری شده و مرتفع هستند. پیش از این در دوره میانه مسجد دارای درهای بسیار بوده اما امروز تنها دو در باقی مانده و در اصلی درشرق دارای سردری بزرگ و دیدنی است.
دیدنی‌ترین بخش مسجد
بدون شک یکی از دیدنی‌ترین بخش‌های مسجد، آب انبار بزرگ و قدیمی آن است. این آب انبار در دوره صفوی و ظاهرا توسط یکی از امرای شاه سلیمان صفوی ساخته شده است. آب انبار ساختمان ساده و بدون تزئین اما باشکوهی دارد. دیوارها ۴۰/۲ متر قطر و گنجایشی برابر ۱۸۰۰ متر مکعب آب را دارد. برای رسیدن به شیر آب انبار باید ۳۲ پله سنگی را پشت‌سر گذاشت.
مسجد زیبا موزه زیبا هم دارد
در مسجد جامع دو موزه وجود دارد. اولی «موزه سفال و سنگ» که سال ۱۳۹۳ طی مرمت مناره غربی و در شبستان غربی مسجد که از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان قزوین احداث شد.
این موزه اختصاص به انواع سفالینه‌ها، سنگ نگاره‌ها، کاشی و انواع گچبری‌های تاریخی دارد. و دومی «موزه دریچه‌ها» که در انتهای راهروی شرقی قرار دارد. این موزه اختصاص به پنجره‌ها و درها و ارسی‌ها با قدمت بسیار زیاد دارد.
طاق هارونی
مسجد جامع قزوین مانند بسیاری دیگر از مساجد روی یک آتشکده متعلق به دوره ساسانی که در ایوان‌جنوبی مسجد قرار داشته، بنا به دستور هارون الرشید در حدود سال ۱۹۲ هجری ساخته شده، اما ظاهرا هارون الرشید در ساخت این مسجد تنها نبوده و دو نفر دیگر به نام‌های قاضی ابوالحسن محمد بن زکریا و صاحب بن العباس بن سریح نیز در بنیان مسجد شرکت داشتند و پس ازساخت آن را طاق هارونی نامیدند.
حفظ تاریخ با مرمت‌های مکرر
مسجد قزوین تا دوران صفویه هرچند بسیار محترم بود، اما فضای کمی داشت. مسجد در طول تاریخ بارها مرمت و بازسازی شد. مرمت ایوان جنوبی که در جریان حمله مغولان به آتش کشیده شد و خرابی‌های حاصل از یورش افاغنه مهم‌ترین خرابی‌ها و خسارات مسجد بودند. به نظر می‌آید اولین مرمت‌ها در سال ۳۹۳هجری توسط ابواحمدکسائی و در سال ۴۱۳ هجری بار دیگر به دستور سالار ابراهیم مرزبان انجام می‌گیرد. در حدود سال ۵۰۹ و قبل از آن گنبد آجری، صحن، مدرسه و چاه خانه و مقصوره خمارتاشی به دستور خمارتاش، وزیر سلطان ملکشاه سلجوقی ساخته و پنج‌کتیبه با خط کوفی و نسخ و ثلث در آن نصب می‌شود.
مرتبه دیگر ملک مظفرالدین الب ارغون بن تعش در سال ۵۴۸ یک خلوت خانه رو به قبله برای برگزاری مجالس تفسیر و وعظ به مسجد اضافه می‌کند. بیشترین تغییرات و بازسازی‌ها در دوره صفویه اتفاق می‌افتد. قزوین در دوره صفویه برای مدت‌ها پایتخت بود و پس از انتقال پایتخت به اصفهان نیز همچنان اهمیت خود را حفظ کرد. پس دلیل توجه و علاقه شاهان صفوی به ساخت بناها و مرمت سازه‌های قدیمی کاملا روشن است.
در دوره شاه تهماسب ایوان‌ها و مناره‌های کاشیکاری شده به مجموعه مسجد قدیمی افزوده شد. در دوره شاه عباس دوم نیز ایوان جنوبی به ورودی مقصوره خمارتاشی متصل گردید. ایوان غربی هم در زمان شاه سلیمان ساخته شد. در دوره قاجار ایوان چهارم یعنی ایوان شرقی به دستور و هزینه میرزا علی خان اتابک و توسط باقرخان سعدالسلطنه به مسجد افزوده شد. گذشته از اینها، رواق ایوان جنوبی و شبستان زیرزمینی نیز توسط سعدالسلطنه ساخته شد. سال ۱۳۲۰ هجری یکی از تجار قزوین به نام حاج محمدعلی، رواقی دیگر در جنوب ایوان غربی ساخت.
مقصوره خمارتاشی
گفتیم که مقصوره خمارتاشی که به نام طاق جعفری نیز نامیده می‌شود، در پشت ایوان جنوبی قرار دارد. این محوطه دارای طاق نما و یک محراب سنگ مرمر با تزئینات کاشی‌های الوان است. در نزدیکی محراب، منبری سنگی با سقفی گنبدی و دوپوشه و آجری دیده می‌شود که سطح خارجی آن کاشیکاری است. در دو طرف فضای زیر گنبد دو شبستان معروف به آتشکده قرار دارد. از ویژگی‌های مسجد عتیق وجود یک شبستان زیرزمینی در کنار هشت شبستان بزرگ در چهار طرف حیاط است.
قناتی که هنوز جاری است
در میان حوض بزرگ حیاط و ایوان شرقی، آبخوره‌ای وجود دارد که اگر از پلکان آن پایین بروید به قنات خمارتاش می‌رسید. آب این قنات با عبور از وسط آبخوره به طرف جنوب شهر رفته در خارج دروازه شاهزاده‌حسین ظاهر می‌شود.
مسجد زیبا موزه زیبا هم دارد
در مسجد جامع دو موزه وجود دارد. اولی «موزه سفال و سنگ» که سال ۱۳۹۳ طی مرمت مناره غربی و در شبستان غربی مسجد که از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان قزوین احداث شد.
این موزه اختصاص به انواع سفالینه‌ها، سنگ نگاره‌ها، کاشی و انواع گچبری‌های تاریخی دارد. و دومی «موزه دریچه‌ها» که در انتهای راهروی شرقی قرار دارد. این موزه اختصاص به پنجره‌ها و درها و ارسی‌ها با قدمت بسیار زیاد دارد.
