کارگردانی همیشه منتقد

زمانی که موج نوی سینمای ایران در اواخر دهه ۴۰ با فیلم‌هایی هم‌چون «کندو» و «گاو» در حال شکل‌گیری بود، فیلم‌های ناصر تقوایی نقش مهمی در گذار سینمای ایران از به اصطلاح فیلم فارسی داشت. فیلم‌هایی از جمله «آرامش در حضور دیگران»، «صادق کرده» که پیش از انقلاب ساخته شدند و ناصر تقوایی نویسنده و فیلم‌سازی که کارش را با فیلم‌های دیگری مانند «اخدا خورشید» و «کاغذ بی‌خط» بعد از انقلاب ادامه داد.

تقوایی کارگردانی کم کار

موفق‌ترین فیلم‌های کوتاه مستند تقوایی درباره جنوب و مردم جنوب است. او در آبادان به دنیا آمده است و فیلم‌هایش نشانه‌های پررنگی از فضایی که در آن زیسته کرده، دارد. فیلمسازی که از جامعه خود دور نیست و از آن‌جا که از کودکی به دلیل شغل پدرش که کارمند اداره کمرگ بوده و در نواحی مختلف مرزی زندگی می‌کرده است، با آنچه که درد و حرف مردم بوده، آشنا می‌شود.

او را یکی از با استعدادترین فیلمسازان موج نوی سینمای ایران می‌دانند و آشنایی او در جوانی با ابراهیم گلستان و فروغ فرخزاد در شکل‌گیری ناصر تقوایی بی‌تاثیر نبوده است. او کار فیلمسازی را با دستیاری در فیلم ابراهیم گلستان آغاز می‌کند و بعدتر مستندی درباره فروغ فرخزاد می‌سازد. فیلم‌های تقوایی را عصیان علیه وضع موجود می‌دانند. عصیانی که برخی معتقدند اگر تقوایی در کارهایش اندکی آن را کمتر نشان می‌داد، اکنون فیلم‌های بیشتری ساخته بود، اما تقوایی کارگردانی است که حاضر نشد هیچ کدام از کارهایش تیغ سانسور را به خود ببیند حتی به قیمت آن که فیلمی نسازد.

از تلویزیون ملی تا باد جن

ناصر تقوایی کارش را با مستند‌هایی که برای تلویزیون ملی ایران می‌سازد، شروع می‌کند. مستند‌هایی که از آن‌ها به‌عنوان بهترین مستند‌های ایرانی یاد می‌شود. «اربعین» که مستندی مذهبی است و نگاهی متفاوت بود به برگزاری این مراسم در جنوب ایران دارد را منتقدان یکی از بهترین مستند‌های مذهبی تاریخ سینمای ایران می‌دانند. «مشهد اردهال»، «نخل»، «بادجن»، «نان‌خور‌های بی‌سواد»، «فروغ فرخزاد»، «تاکسی‌متر» و «آرایشگاه آفتاب» از دیگر مستند‌های ناصر تقوایی هستند. تقوایی فیلم کوتاه تحسین‌شده «رهایی» را در سال۱۳۵۰ ساخت. این فیلم در شانزده جشنواره مهم جهانی از جمله شیر طلای ونیز، بهترین فیلم سانفرانسیسکو و جیفونی جایزه گرفت. سریال دایی‌جان ناپلئون از مهم‌ترین ساخته‌های تقوایی پیش از انقلاب است. این مجموعه تلویزیونی بر اساس رمانی به همین نام، نوشته طنزپرداز معاصر ایرج پزشک‌زاد توسط ناصر تقوایی تولید شد. سریالی که پس از انقلاب هیچ‌گاه فرصت پخش دوباره‌ای پیدا نکرد.

منتقدی در پوشش کارگردان

این کارگردان ایرانی که آثارش را نقد بر وضعیت موجود می‌دانند اولین فیلم بلندش «آرامش در حضور دیگران» نام دارد. فیلمی که تمثیلی که در کنار نقد فساد زندگی شهری و روابط منحط جامعه روشنفکری را بیان می‌کند و سرهنگی که آن نظامی‌گری را رها کرده و در دوران بازنشستگی‌اش به خانه دخترانش پناه می‌آورد را نمادی از شخصیت رضا شاه و کنایه‌ای به نظامی‌گری او می‌دانند.

تقوایی پس از آرامش در حضور دیگران فیلم «صادق کُرده» را می‌سازد. صادق کرده به دنبال انتقام است و برخی شخصیت او را به قصیر، مسعود کیمیایی نزدیک می‌دانند، اما در فیلم تقوایی صادق کرده به دلیل کشتار‌هایی که انجام می‌دهد، ستایش نمی‌شود.

خلق شاهکار‌هایی با عشق به ادبیات

ناصر تقوایی عاشق ادبیات است و فیلم‌هایی را ساخته که ارادتش را به ادبیات و داستان‌ها نشان داده است. «ناخدا خورشید» که یکی از ده فیلم برتر تاریخ سینمای ایران است از داستان «داشتن و نداشتن» ارنست همینگوی گرفته شده است. فیلمی که تقوایی را برای ساخت آن با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌کنند و در میانه کار مجبور به تغییراتی می‌شود.

از سویی دیگر علاقه تقوایی به ادبیات و آشنایی‌اش با غلامحسین ساعدی است باعث تولید فیلم زار که درباره‌ی مراسم آئینی به همین نام در جنوب است می‌شود و ساعدی نیز کتاب‌های «اهل هوا» و رمان «ترس و لرز» را می‌نویسد.

آخرین ساخته و شاهکاری ماندگار

رویا رویایی زن نقش اصلی در فیلم «کاغذ بی‌خط» است که نقش آن را هدیه تهرانی بازی می‌کند، زنی خانه‌دار و مادر دو کودک است که همسر رو به نویسندگی می‌آورد. همسرش که خسرو شکیبایی بازیگر آن است، رویا را متخصص چاخان می‌داند و می‌گوید بچه‌هایش از دست دروغ‌ها و تخیلات او گیج و گنگ و خُل شده اند. تقوایی در کاغذ بی‌خط که نگاه همیشه منتقدش را دارد و در این فیلم که ساخته سال ۱۳۸۰ است به قتل‌های زنجیره‌ای و توقیف مطبوعات اشاره می‌کند. این فیلم که تعدا بازیگر بسیار کمی دارد، نامزد سیمرغ بلورین بهترین فیلم، کارگردانی، نقش اول مرد و زن شد.