آرامگاهی بر بلندای شهرری

 بی بی شهربانو نام آرامگاهی در شهر ری است. طبق کتیبه موجود در آن و باور مردم ،مقبره شهربانو ،همسر امام  حسین ع  و مادر امام  سجاد ع است.
شهربانو، جهانشاه، شهربانویه، شاه زنان شاهدخت ایرانی و دختر یزدگرد سوم ، آخرین پادشاه ساسانی بود که در حمله مسلمانان به ایران که به شکست سپاه پادشاهی ایران و سقوط سلسله شاهنشاهی ساسانی انجامید،به عنوان غنیمت جنگی به اسارت مسلمانان در آمد. در روایات تاریخی أشاره بر این دارد که پس رسیدن شهربانو به مدینه ودادن أختیار بر ازدواج به او ، شهربانو امام حسین ع را که در جمع حاضر بوده است بر همسری انتخاب می نماید که نتیجه این ازدواج، امام سجاد ع است. در حالی که مورخین این ادعا را رد می‌کنند و شهربانو را شخصیتی افسانه ای قلمداد کرده‌اند.
شهید مرتضی مطهری و مرحوم دکتر سید جعفر شهیدی ، در صحت داستان ازدواج امام حسین ع با شهربانو تردید کرده‌ و این روایات را رد کرده اند.
هنگامی که گام به درون این مزار نهاده می شود ، بنای ساختمان که نشان از چند دوران پیش از اسلام وپس از آن را دارد ، خود می تواند تاییدی بر این گفته باشد که مزار یاد شده ، بیشتر به نیایشگاه ومعبد شباهت داشته ودر بخشهایی از آن ، تغییرات وتوسعه هایی داده شده است.
هسته اصلی بنای مزبور را در دوران ساسانی ساخته‌اند. از دیدگاه معماری ،قسمت گوشه جنوب شرقی آن که مشتمل بر بنای چهار گوش منظم و استوار سنگی با پوشش ضربی سنگ و آجری می‌باشد و از عهد آل بویه و حرم و اتاق طویل جنوبی آن از دوران ساسانی و دیوارهای خارجی صحن هم‌زمان با بنای سنگی عهد آل بویه و عصر سلجوقیان می‌باشد. در سده‌های بعدی ،به وسیله احداث رواق و دیوارها و اتاق‌های مختلف و راهرو و… محوطه اصلی را به دو صحن تقسیم و به صورت کنونی درآورده‌اند. گنبد بقعه از عهد دیلمیان است.
صندوق منبت کاری شده روی قبر، شامل أحادیثیاز  پیامبر ص  و لقب‌های شهربانو را دربرداشته و تاریخ ۸۸۸ هجری قمری و نام بانی و سازندگان آن ذکر شده‌است.
درب منبًت کاری زیبایی از دوران شاه طهماسب ، در جنوب شرقی حرم که ورودی اصلی و قدیمی آن است قرار دارد.
این مجموعه ،محوطه‌ای است مستطیل شکل (شمالی-جنوبی)، به طول ۳۳متر و عرض ۲۲ متر که با دیواری سنگی متعلق به سدهٔ چهارم در دوران آل بویه وسلجوقیان ،محصور گردیده و از شمال به کوهستان محدود می‌شود. در بخش جنوبی آن چند بنای محکم سنگی با پوشش گنبدی از سنگ و آجر وجود دارد. محوطه اصلی با احداث دیوارهای جدید، رواق‌ها، اتاق‌ها، راهرو و غیره در دوره‌های گوناگون به دو قسمت (صحن) تقسیم شده‌است.
بنای اصلی بقعه از سنگ و گچ ساخته شده و طاق‌های آن آجری است. از سبک و وضع بنا برمی آید که هسته اصلی آن در دوره ساسانی ساخته شده باشد و در سدهٔ چهارم یعنی در دوران آل بویه، از آن برای آرامگاه استفاده شده و قسمت‌هایی به آن افزوده‌اند. این بقعه مشتمل بر حرم کوچک چهارگوشی است با ابعادی در حدود ۳/۲۵ متر و مدخل اصلی حرم رو به مشرق و دارای سردری است متعلق به دوران  صفوی، اما گنبد کاشی‌کاری و برخی گچ‌بری‌ها و تزیینات آن از آثار دوره قاجار بشمار می آید.
پایین پله‌های بقعه بی بی شهربانو و در سمت راست ،غاری به چشم می‌خورد که ورودی تنگ و باریکی دارد. داخل غار نیز برای نذر ،شمع روشن می‌کنند.
به عقیده برخی از کارشناسان به دلایلی همچون قرارگرفتن زیارتگاه بر فراز کوه، نزدیکی به چشمه، ویژگی‌های معماری سنگی، اختصاص زیارت آن به زنان در برخی دوره‌ها، کاربرد واژه بانو و شهربانو برای ایزدبانوی آناهید و تشابه افسانه بی‌بی شهربانو با داستان زیارتگاه زرتشتی «بانوی پارس» در یزد، همه وهمه این داده ها نشان از این دارد که بنا در اصل از نیایشگاه‌های آناهید، الهه آب‌ها و باروری و از پرستشگاه‌های زرتشتیان پیش از اسلام بوده‌است.
از این رو ملاحظه می کنیم که در سال‎های اخیر، انتساب قبری که در نزدیکی شهرری به بی بی شهربانو قرار دارد ، با تردید جدی بعضی از محققان رو به رو شده است.

زیراانتساب این مکان به بی بی شهربانو در هیچ یک از کتاب‎های مسالک و تواریخ و رجال قدیمی ذکر نشده است؛
هم‎چنان که در هیچ یک از منابع معتمد از صدر اسلام تا قرون اخیر، کوچک‎ترین اشاره ای به بی بی شهربانو در ری نگردیده است که وی درگذشته ری بوده و در آن‎جا مدفون گردیده است، بلکه همه قرائن خلاف آن را می ‎رساند؛ چنان‎که شیخ صدوق که خود در ری می‎زیسته است و کتاب «عیون اخبارالرضا» را برای صاحب بن عبّاد که نیز در این شهر مقیم بوده، فراهم آورده است، در این کتاب به درگذشت مادر امام زین العابدین(ع) در هنگام زاییدن، تصریح کرده است. بی ‎گمان هرگاه بقعه‎ بی بی شهربانو به عهد وی در ری موجود و مزار می ‎بود، در این کتاب اشارتی می‎رفت.

ابودلف که در سال ۳۳۴ هـ . ق. از ری دیدن کرده و آثار ایرانیان زردشتی و مقابر زرتشتیان را در شمال ری، ذکرکرده است، هیچ گونه اشاره‎ای به مدفن بی بی  شهربانو در آن حدود ندارد.

در کتاب «النقض» نیز که مشتمل بر اماکن مقدس ری می ‎باشد، به هیچ روی نامی از بی بی  شهربانو نشده است.

حاج محمد باقر ،نگارنده‎ی «جنه النعیم» که کتاب خود را به تحقیق در احوال (حضرت عبدالعظیم ) اختصاص داده و به مناسبت ،از شخصیت‎های مذهبی مدفون، ذکری به میان آورده، از مدفن بی بی شهربانو در این شهر یادی نکرده است.

دکتر کریمان نویسنده‎ کتاب «ری باستان» در کتاب خود ضمن بحث مفصًل ، وبا توجه به قرائن و شواهد یاد شده، چنین نتیجه‎گیری می‎کند: «چون در تاریخ حوادث ری، تا آن‎جا که عرصه‎ تتبع بر نگارنده فراخ بود، نام بانویی بدین صورت مشهود نیفتاده تا احتمال خلط اسم برود؛ از این رو شاید بتوان گفت که این محل دخمه‎ای از بزرگان زرتشتی بوده است، و برای آن‎که مسلمانان آن‎جا را خراب نکنند، آن را به عروس ایرانی خاندان نبوت نسبت داده‎اند و به بنای آن درافزودند. وجود دخمه‎ گبرها در آن نزدیکی ـ در شمال ـ مؤید این نظر است … و این محل، دخمه‎ فرزندان یزدگرد دهم (هرمز و خاندان وی) بوده که در ری به دست فیروز کشته شده‎اند و برای محفوظ ماندن، آن را به فرزند یزدگرد سوم نسبت داده‎اند».

گذشته از مطالب یاد شده، میرزا محمد تقی سپهر مؤلف (ناسخ التواریخ) ،شاهد دیگری را برای عدم امکان انتساب این مکان به بی بی شهربانو، آورده است. وی داستانی را به نقل از یکی از سادات بیان می کند که وی با خواندن نوشته‌ مبهم روی صندوق مقبره، به این نتیجه رسیده که مقبره یاد شده، آرامگاه یکی از دختران ارباب و اشراف آن منطقه بنام شهربانو بوده است.
ابن عِنَبَه از نسب‌شناسان مهم قرن نهم، بعد از نقل اقوال مورّخان در مورد مادر امام سجاد (ع) و مردود شمردن آن می‌نویسد : خداوند علی بن حسین ع را به فرزندزادگی پیامبر درآورد و از پادشاه‌زادگی مجوس بی‌نیاز کرد. آن هم بانویی که بر سنت و فطرت اسلامی متولد نشده است، اگر پادشاهی موجب شرف بود، می‌بایست عجم بر عرب فضیلت داشته باشد.

بنابراین، با توجه به شواهدی که بیان شد، نمی ‎توان ادعا کرد که مکان یاد شده، قبر بی بی  شهربانو مادر امام سجاد(ع) است؛ البته همه این مسائل در صورتی است که افسانه فرار بی بی  شهربانو از کربلا و آمدن وی به ایران را بپذیریم و حتی قبل از این بپذیریم که مادر امام سجاد(ع) ،نامش شهربانو بوده است؛ اما این که نام مادر امام سجاد(ع) ،شهربانو و دختر یزدگرد سوم، باشد ، نیز سخت مورد تردید محققان معاصر است؛ چنان‎که گزارش صحیح درباره‎ زمان وفات مادر امام سجاد(ع) آن است که وی در مرض زایمان رحلت کرده و مسؤولیت تربیت امام سجاد(ع) بر عهده‎ یکی از کنیزان امام حسین(ع) بوده است.
در تاریخ ،نیز طبق شواهد وچگونگی بنای ساخته شده ، اشاره به مطلب دیگری نیز دارد که این بقعه ،آرامگاهی است متعلق به ایرانیان زرتشتی پیش از اسلام که ظاهرا درگذشتگان خود را آنجا می‌آوردند و در دخمه‌ای قرار می‌دادند. سپس نخستین اثر اسلامی که در اینجا مشاهده گردیده است به قرن ششم هجری باز می گرددکه برخی از اموات مسلمان را در آن دفن می‌کردند و هیچ ارتباطی به همسر بزرگوار امام حسین(علیه السلام ندارد. گفتنی است که بنظر حقیر ، مطلب نخست در این باره بیشتر به حقیقت نزدیک است ودرگذشتگان از مسلمانان ، هنگامی که این مکان به عنوان مزار شهربانو ، همسر امام حسین ع تلقًی گردیده وآل بویه وجز اینها به ساخت وگسترش آن دست زده اند ، خود مبنایی برای دفن اموات مسلمانان به عنوان مکان مقدس ، بکار گرفته شده است.به ویژه آنکه در قرون نخستین اسلام ، ری از شکوفایی وگسترش فراوانی برخوردار بوده ونامی بلند آوازه در این بخش از پهنه را از آن خود نموده بود، وساکنان مسلمان فراوانی در این بخش ، سکونت اختیار کرده بودند.
در پایان نیز می توان به این نکته اشاره نمود که این احتمال وجود دارد که در قرون بعدی ، زنی پارسا با نام شهربانو در این مکان دفن شده و با گذشت سالیان، مردمان آن سامان او را با مادر امام سجاد(ع) – که در آن زمان مشهور به شهربانو بوده – اشتباه گرفته‏اند و یا برخی این اشتباه را در زبان مردم انداخته و با انگیزه‏هایی به تقویت آن پرداخته ‏اند.