ری؛گنبدی به بلندای تاریخ

بنای اصلی و نخستین این آستان یعنی حرم آن در نیمه قرن سوم هجری توسط «محمد» پسر «زید داعی علوی» تعمیر اساسی شد و درگاه اصلی ورودی آنکه در سمت شمال واقع است، نخست به فرمان پادشاهان آل بویه و سپس همت مجدالملک قمی تکمیل و آذین شد.

بنای حرم در قسمت پایین به شکل چهارضلعی و اندازه هر ضلع حدود 8 متر است و مانند همه بناهای سلجوقی بر فراز چهار گوشه حرم چهار گوشواره یعنی چهار طاق مورب ساخته شده است و قسمت بالای آن را نیز به صورت هشت ضلعی ترتیب داده‌اند و بالاتر از قسمت هشت ضلعی، با ساخت طاق بندی‌های کوچک آن را به 16 ضلعی تبدیل و بدین ترتیب زمینه را برای ایجاد پوشش گنبدی فراهم ساخته‌اند. درون حرم در حال حاضر مزین به آینه کاری‌های هنرمندانه‌ای است که به دست استادان چیره دست ایران انجام شده است.

پوشش زرین گنبد شامل «طاق ضربی مدور» و گنبد بالایی آن با ساقه بدنه بلند به صورت مخروطی یا هرمی بوده که در زمان شاه طهماسب صفوی تغییر شکل یافته است.

از چگونگی تغییر یا توسعه بنا و ساخت قسمت‌های مختلف در فاصله زمانی دوران سلجوقی (سده پنجم هجری) تا زمان شاه طهماسب صفوی (930 تا 984 هجری قمری) اطلاع درستی در دست نیست.

در محرم سال 944 هجری به فرمان شاه طهماسب اول ایوان آستان حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع) بنا نهاده شده و در دوران شاهان صفوی بعد از او، صحن اصلی و مسجد شمالی و مسجد زنانه در شمال و غرب و شرق حرم ساخته شد.

در دوران فتحعلی شاه قاجار (1211 تا 1250 هجری قمری) ضریح نقره حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع) ساخته شد که اکنون بخشی از کتیبه حاشیه بالای آن در ضریح کنونی که به وسیله استاد غلامحسین اقلیما حاج محمد صنیع خاتم در سال‌های 1337 تا 1340 هجری شمسی ساخته شده در جای اصلی نصب شده است. در سال‌های 1299 تا 1320 هجری قمری یعنی دوره قاجار تزیینات کاشی‌کاری و آینه کاری و تهیه و نصب درهای نقاشی، منبت و خاتم و تعمیر ضریح و ساخت مناره‌های بلند و نماسازی صحن اصلی و صحن‌های دیگر مجموعه آستان انجام شده و همچنین پوشش گنبد حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع) با خشت‌های مسی زرین و ساخت دو مناره بلند آن در سال 1270 هجری صورت گرفت.

قدیمی‌ترین اثری که در بنای فعلی آستان مقدس وجود دارد سردر آجری دوران سلجوقی از آثار مجدالملک قمی مربوط به سال‌های حدود 495 تا 498 هجری قمری است. از ویژگی‌های سر در دوران سلجوقی می‌توان نتیجه گرفت که بنای بقعه حتی قدیمی‌تر از قرن پنجم هجری است و احتمالاً می‌توان بنای فعلی را مربوط به قرن چهارم هجری دانست.

سردر قدیمی و مدخل اصلی محوطه بقعه در قدیم هم، همانند امروز از همین سمت شمال بوده است.

سردر قدیمی مربوط به سال 945 هجری قمری با در آهنی قدیمی‌تر (که شاید از قرن پنجم هجری باشد) آثار تاریخی قابل توجه دیگری هستند که قبلاً در سمت جنوب غربی صحن امامزاده حمزه (ع) قرار داشته است. در کاشی معرق به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی با حاشیه فیروزه فام و گل و بوته و اسلیمی رنگ‌های مختلف به خط ثلث، تارخ بنا سال 945 هجری نوشته شده است.

همچنین احداث بازار و صحن تازه و غرفه‌ها و ایوان‌های اطراف صحن و ایوان بزرگ و آینه و کفشداری‌های دو طرف آن، ساختمان مدرسه امین لسلطان در شمال شرقی صحن، باغ جیران در مغرب آستان و باغ توتی در مغرب صحن بزرگ و بالاخره ساختمان بقعه و گنبد بزرگ امامزاده طاهر(ع) و تغییر اساسی در وضع آستان حضرت عبدالعظیم (ع) در دوران قاجاریه صورت گرفت.

بقعه امامزاده حمزه (ع) مشتمل بر حرم، به اندازه تقریبی حرم حضرت عبدالعظیم (ع) همانند آن مزین به آینه کاری و ضریح نقره، مربوط به اواسط دوران قاجاریه دارای ایوان بزرگ شرقی و مسجد بالاسر است که در جنوب غربی حرم حضرت عبدالعظیم (ع) واقع شده است. به نظر می‌رسد این بنا مربوط به دوران شاه طهماسب صفوی باشد. قسمت اعظم صحن بزرگ و هیئت کلی آن نیز مربوط به تابک در زمان ناصرالدین شاه قاجار است.

بنای امامزاده طاهر (ع) در زمان ناصرالدین شاه قاجار (1320 هجری قمری) و به دستور ظل السلطان و به سعی رضا قلی خان نظام الملک ساخته شده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی،‌به دلیل شرایط بحرانی اوایل انقلاب، اقدامات اساسی در جهت بازسازی حرم های مطهر امکان پذیر نشد، بلکه تا حدودی بعضی از سودجویان، به صورت بی رویه، در جهت ایجاد قبور جدید برآمدند. در مجموع وجود مقبره‌های غالباً متروک و بافت نامناسب اطراف حرم، ‌چهره ناخوشایندی به آستان بخشیده بود. از سوی دیگر زائران از نبود امکانات جانبی و رفاهی درشان آستان ناراضی بودند و لازم بود این مجموعه مقدس که پذیرای تعداد زیادی زائر خارجی نیز بود، به شکل شایسته‌ای بازسازی شود.

مجموعه حرم حضرت عبدالعظیم‌‌ (ع)، مجموعه‌ای است فرهنگی و مذهبی به همین دلیل سعی شده است در طراحی و شکل دهی فضاها از معماری سنتی که معمولاً در مساجد و زیارتگاه‌ها به کار می‌رود،‌ استفاده شود. در واقع با این روش، سازه بتونی در پشت ظاهر معماری پنهان شده است یا معماری سنتی به صورت سقف و بدنه کاذب به اسکلت پیوند خورده است.

مهمانسرا (دارالضیافه)

ساختمان دارالضیافه (مهمانسرا) که در ضلع شمال شرقی مجموعه آستان مقدس حضرت عبدالعظیم (ع) قرار گرفته است؛ در زمینی به وسعت هزار و 500 مترمربع و با بنای نزدیک به 3 هزار مترمربع در دو طبقه ساخته شده است. این ساختمان که از یک سالن پذیرایی به وسعت هزار و 500 مترمربع و آشپزخانه‌ای به مساحت هزار و 500 مترمربع تشکیل شده به‌طور همزمان توانایی ارائه خدمت به 500 نفر را دارد.

نوع سازه این بنا بتنی بوده؛ نمای بیرونی آن آجری و در تزیینات داخلی نقوش برجسته بر روی ورق‌های مسی استفاده شده است. کف بنا نیز از سنگ گرانیت و به وسیله امکانات موتورخانه مرکزی آستان سیستم‌های سرمایش و گرمایش آن تامین می‌شود.

دارالشفا کوثر

درمانگاه آستان مقدس حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع) پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و توجه به اهداف عالیه انقلاب اسلامی برای خدمت به نیازمندان و بیماران بی‌بضاعت در سال 1361 تاسیس شد. این درمانگاه در ابتدا با امکانات بسیار محدود شروع بع کار کرد و پس از مدت کوتاهی گسترش یافته و مجهز به آزمایشگاه رادیولوژی و … شد، با اجرای طرح توسعه آستان مقدس حضرت عبدالعظیم (ع) ساخت دارالشفای کوثر با زیربنای 6500 مترمربع با هدف ساخت یک پلی کلینیک تخصصی و فوق تخصصی خیریه برای ارائه خدمات بهداشتی و درمانی به نیازمندان در دستور کار قرار گرفت و دارالشفای کوثر آماده بهره‌برداری شد.

ساختمان‌های طرح توسعه حرم

با توجه به گسترش روز افزون تعداد زائران، به‌ویژه در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی و لزوم افزایش فضاهای زیارتی و امکانات رفاهی و فرهنگی برای زائران در سال‌ 1369 و به دنبال انتصاب آیت‌الله محمد محمدی ری شهری به تولیت آستان مقدس از سوی مقام معظم رهبری، طرح بزرگ ملی ـ مذهبی توسعه آستان مقدس و دیگر طرح‌های جانبی شامل پروژه‌های مهم و متنوع عمرانی آغاز شد. این طرح در زمینی به وسعت 60 هزار مترمربع و در مجموع با زیربنای 120 هزار مترمربع به شعاع 200 متری حرم مطهر به اجرا درآمد و تاکنون بخش مهمی از کل طرح توسعه مورد بهره‌برداری قرار گرفته است که در ادامه برخی از این دستاوردهای عمرانی و توسعه‌ای را به اختصار معرفی می‌کنیم.

دانشکده علوم حدیث

این دانشکده که یکی از مؤسسات آموزش عالی غیرانتفاعی و غیردولتی است با زیربنایی بالغ بر 20 هزار متر مربع ساخته شده است و دارای امکانات فراوانی برای تسهیل امر آموزش و پژوهش دانشجویان از جمله کتابخانه تخصصی علوم حدیث، کتابخانه خطی، مرکز رایانه، لابراتوار آموزش زبان، مرکز نجوم و رصدخانه مجهز به یک تلسکوپ پیشرفته، تالارهای همایش،‌مجموعه ورزشی،‌خوابگاه، سالن غذاخوری و بوفه است.

مصلای بزرگ ری

این بنای عظیم، به‌منظور ایجاد مکان مناسب و دائمی برای برگزاری نمازهای جمعه، اعیاد و جماعت با زیربنای 8000 مترمربع و به صورت ترکیبی از معماری اسلامی و مدرن و با بهره‌گیری از خلاقیت‌های هنرمندان کاشی‌کار و خطاط ساخته شده است و دارای دو شبستان جداگانه ویژه برادران و خواهران است.

رواق‌های جدید

به منظور اتصال حرم مطهر حضرت عبدالعظیم (ع) و حضرت حمزه (ع) به مرقد امامزاده طاهر (ع) و فراهم آمدن امکان رفت و آمد آسان زائران،‌در قسمت شرقی حرم حضرت عبدالعظیم(ع) رواقی به وسعت 1266 مترمربع با عنوان بین الحرمین  ساخته شد و در سال 1374 به بهره‌برداری رسید. همچنین رواق‌های امامزاده حمزه (,) و امامزاده طاهر (ع) نیز جمعاً به وسعت 2 هزار و 500 مترمربع به‌ترتیب در ضلع جنوبی و شمالی حرم آن بزرگوار ان ایجاد شده است.

ساختمان اداری آستان مقدس

برای تمرکز ادارات مختلف آستان مقدس ساختمانی طراحی شد که در قسمت جنوب غربی مجموعه قرار دارد، این پروژه در سه طبقه و با زیربنای 5 هزار و 300 مترمربع ساخته شده و در آن اتاق های کار، پارکینگ، سالن اجتماعات و نمازخانه،‌غذاخوری و… در نظر گرفته شده است.

تالارها

پروژه سالن اجتماعات از دو تالار همکف تالار شیخ صدوق و زیرزمین تالار شیخ کلینی به‌ترتیب با ظرفیت 500 و 300 نفر به‌همراه اتاق‌های جنبی با زیربنای 5 هزار و 800 مترمربع ساخته شده است. این سالن‌ها برای برگزاری گردهمایی‌ها،‌سمینارها و برنامه‌های آستان مقدس و موسسات وابسته و نهادها و ادارات و وزارتخانه‌مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.

ساختمان روابط‌عمومی

این ساختمان با زیربنای 5 هزار مترمربع در ضلع شرقی مجموعه قرار گرفته و هم اکنون حوزه معاونت روابط‌عمومی و بین‌الملل در آن قرار دارد. همچنین تالار اندیشه جهت برگزاری اجتماعات ویژه جوانان و نوجوانان، به‌ویژه جشن‌های تکلیف در این ساختمان قرار دارد.

صحن امامزادگان

این صحن با وسعت هزار و 600 مترمربع در قسمت جنوبی مجموعه طرح توسعه قرار گرفته و پروژه‌های دارالتّولیه،‌ تالار شیخ صدوق (ره) و … در اطراف آن قرار دارد. این صحن در قسمت شمالی مجموعه و در ضلع شرقی حرم امامزاده حمزه(ع) و در محل قدیمی آن حضرت قرار گرفته و نزدیک به 700 مترمربع مساحت دارد.

حوزه علمیه برهان

این مجموعه در سه طبقه کنار بازار قدیمی و در ضلع شمالی مجموعه قرار گرفته و شامل بخش‌های مختلف موردنیاز ست و مساحتی بالغ بر 5 هزار و 250 مترمربع دارد و برای آن حیاطی به‌وسعت 600 مترمربع ساخته شده است،‌این بنا در محل سابق حوزه علمیه برهان که یکی از مدارس علمیه مشهور و قدیمی است و به علت فرسودگی و قدمت دیگر قابل بهره‌برداری نبود ساخته شده است.

انواع معماری‌های سنتی در حرم حضرت عبدالعظیم‌ (ع)

قوس

قوس برای پوشاندن سقف‌ها،‌ سردرها، درگاه‌ها و … به‌کار می‌رود. چنانچه پوشش با انحنا همراه باشد تحمل بار در بنا  چند برابر می‌شود و این پدیده در معماری سنتی ما به قوس یا دور معروف است. در معماری سنتی،‌ قوس، در واقع سازه بنا است. ولی در معماری عصر حاضر که معماری سنتی با سازه‌های جدید تلفیق و اجرا می‌شود،‌ امروزه معماری سنتی نمای ظاهری داخل و خارج حرم را تشکیل می‌دهد و به‌صورت سقف یا بدنه کاذب به سازه ساختمان می‌پیوندد و در واقع سازه‌های فلزی و بتونی سازه اصلی هستند. در معماری حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع) نیز عموماً قوس‌ها نقش سازه‌ای ندارند.

انواع قوس

قوس‌ها یا معمولی هستند یا گنبدی،‌قوس‌های معمولی معمولا برای ساخت نیم کار، رسمی و کاسه‌سازی بر روی درگاه‌ها،‌ سردرها و غیره به کار می‌رود که در معماری مجموعه حضرت عبدالعظیم (ع) به دفعات استفاده شده است. ولی قوس‌های گنبدی در ساخت گنبد کاربرد دارد و در مجموعه حرم حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع) فقط یک نمونه از آن گنبد مصلا) به‌صورت بتونی اجرا شده است.

قوس رسمی

برای پوشش سطوح چهارگوش از زمانی که آجر مورد استفاده قرار گرفت، گوشه‌سازی رایج شد. به گونه‌ای که در ابتدا گوشه‌های مربع را باخیزی دلخواه به دایره نزدیک می‌کردند تا در نهایت به شکل دایره کامل به‌وجود آید. رسمی‌سازی شکل تکامل یافته گوشه‌سازی است که در آن با استفاده از قالب واحد،‌طاق‌هایی در فواصل چهار طاق اصلی قرار می‌دهند که در نتیجه مربع به هشت ضلعی تبدیل می‌شود.

در دهانه‌هایی هشت ضلعی مناسب استقرار پوشش گنبدی نیست،‌با استفاده از همین روش می‌توان چهار طاقی را به چشمه‌های 12و16و18و24 و…تبدیل کرد و سپس گنبد را بر روی آن مستقر کرد. قوس رسمی در مجموعه حرم حضرت عبدالعظیم (ع) در شبستان‌های زیارتی،‌ ورودی‌ها و راهروها و همچنین در سایر فضاها در پاره‌ای موارد اجرا شده است.

نیم‌کار

نیم‌کار یعنی نصف چشمه که در مکان‌هایی نظیر سردر، ورودی، محراب و … کاربرد دارد. در مجموعه حرم حضرت عبدالعظیم (ع) نیم‌کارهای مربع، نقل و تنک برای سردر ورودی‌های اصلی، ورودی فضاها،‌ایوان‌ها و مجاور ایوان‌ها و محراب‌ها مورد استفاده قرار گرفته است.

کاسه‌سازی یا شمسه زیاد

از تلفیق چند رسمی به اهم «شمسه زیاد» یا چند کاسه به‌وجود می‌اید که می‌توان  به‌وسیله آن دهانه‌های بزرگ و کوچک را بدون نیاز به ستون پوشاند.

گره‌سازی‌

گره‌سازی به تزییناتی گفته می‌شود که به صورت هندسی و با قواعد مشخص رسم می‌شود و در بسیاری مکان‌ها می‌توان از آن استفاده کرد مانند سردرها،‌کتیبه‌ها، در و پنجره‌ها، طاق‌ها، کفسازی‌ها و غیره. گره را با آجر، گچ، آینه، سنگ و غیره می‌توان ساخت. گره‌سازی انواع و زمینه ‌های گوناگون دارد.