عزادارانی که محرم و صفر را با رسوم تهران قدیم به جا می‌آورند و هنوز هم ایام محرم در قسمت‌های جنوبی شهر تهران به خصوص بازار بزرگ تهران، عزاداری رنگ و بوی خاص و متفاوت دارد که اصالت آن زبانزد و قابل تحسین است.
تکیه خانوم، نخستین تکیه تهران
به گفته یکی از اعضای شورای شهر تهران، نظر می‌رسد قدیمی‌ترین تکیه تهران تکیه خانم یا «تکیه خانوم» نام داشت. بعد از آنکه شاه طهماسب صفوی به دور تهران حصاری کشید و باعث آبادانی و گسترش آن شد، خواهرش نیز اقدام به ساخت مدرسه، تکیه و حمام برای اهالی تهران کرد. هر سه این‌ها در تاریخ به مدرسه، تکیه و حمام خانم مشهور شدند. مکان تکیه خانم در محدوده بازارچه نایب‌السلطنه در خیابان پانزده خرداد امروزی بود. اطلاعات چندانی از این تکیه در دست نیست اما اینکه چرا خواهر شاه برای تهران تکیه ساخت اما مسجد نساخت جای بحث فراوان دارد و اینکه در فرهنگ و حکومت مردسالار آن روز ایران زنی عهده‌دار تامین چنین مرکزی شده نیز درخور تامل است. به هر حال نخستین تکیه تهران را که در منابع تاریخی بدان اشاره شده می‌توان به دوره صفوی نسبت داد.
تکیه نفر آباد، تکیه بزرگ و تاریخی با قدمت ۴۰۰ ساله
البته در همان دوران در مکان دیگری که در نزدیک به تهران بود نیز تکیه دیگری شکل گرفت که هنوز هم پابرجاست. این تکیه در محدوده شهرری امروزی در منطقه ۲۰، محله نفرآباد قرار گرفته است. خیمه سفید تکیه بزرگ و تاریخی نفرآباد بعد از سیصد و اندی سال هنوز هم در اول ماه محرم بالا می‌رود. در حدود ۴۰۰ سال پیش عده‌ای از نفرآبادی‌ها ستون خیمه‌ای را برای عزاداری سالار شهیدان برافراشتند که پس از گذشت سال‌های سال هنوز هم پابرجاست. هیات عزاداری این تکیه به نام حضرت علی اکبر (ع) است اما اهالی آن را با همان نام «تکیه نفرآباد» می‌شناسند.
محله نفرآباد در ضلع جنوب شرقی حرم حضرت عبدالعظیم قرار دارد و هسته اولیه شهرری امروزی است که پایه آن در زمان شاه طهماسب صفوی گذاشته شد و ساختن حصار طهماسبی و نخستین تکیه تهران نیز به همان دوران بازمی گردد. تکیه نفرآباد در مرکز این محله واقع شده است. سر در تکیه کاشی‌کاری است. بر روی این کاشی‌کاری‌ها لحظه شهادت حضرت علی اکبر (ع) نقش بسته است. نمای بیرونی دیوار‌ها آجری است. در فاصله دو متری از زمین قلاب‌های گردی نصب شده‌اند که یک سر آن درون دیوار فرو رفته است. وقتی چادر خیمه را برپا می‌سازند، طناب آن را به این قلاب می‌بندند تا چادر از همه سو مهار شود.
دور تا دور صحن شبستان سکویی به ارتفاع ۳۰ سانتی‌م‌تر و عرض سه متر برای نشستن عزاداران وجود دارد. مساحت شبستان ۴۰۰ متر مربع است که با توجه به جمعیت آن روز فضای بزرگی است. بنای شبستان دو طبقه است که در گذشته زن‌ها مراسم تعزیه‌خوانی را از طبقه بالا تماشا می‌کردند. این مراسم قبل از انقلاب به مدت یک دهه برگزار می‌شد. یک ستون چوبی به ارتفاع ۱۲ متر چادر خیمه را نگه می‌دارد. چادر سفید خیمه کار هنرمندان اصفهانی است. این بنا در سال ۱۳۴۲ بازسازی شده است. اما فقط ستون‌های چوبی جای خود را به تیرآهن‌ها داده‌اند تا همان شکل قدیمی تکیه حفظ شود. سقاخانه معروف و قدیمی نفرآباد به نام سقاخانه حضرت اباالفضل (ع) همچنان در کنار تکیه قرار دارد.
علاوه بر ایام سوگواری ماه محرم و مراسم‌های مذهبی دیگر، تکیه نفرآباد در هر شب جمعه برنامه دارد و از عزاداران به همان روال قدیم با آبگوشت پذیرایی می‌شود. مراسم عزاداری در این حسینیه شامل: تعزیه خوانی، نوحه خوانی و سینه زنی است.
تکیه دولت، معروف‌ترین تکیه تاریخی شهر
از شهرت تکیه نفرآبادی که بگذریم، به تکیه دولت می‌رسیم که معروف‌ترین تکیه تاریخی شهر است. این تکیه که در گذشته به تکیه همایونی دولتی، تکیه قصر، تکیه بزرگ شاهی هم معروف بوده، توسط ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده و در آن مراسم تعزیه و آئین‌های سوگواری و روضه خوانی برپا می‌شد.
تکیه دولت نه تنها به لحاظ معماری و جنبه‌های تاریخی بلکه از لحاظ اجرای مراسم با شکوه تعزیه هم دارای اهمیت خاصی بوده‌است. این ساختمان در جنوب شرقی کاخ گلستان و در جنوب غربیث شمس‌العماره قرار داشته و ساختمان آن سه طبقه و گرد بوده است. بلندی ساختمان به ۲۴متر می‌رسید و در میانه صحن تکیه، سکوی گردی وجود داشت که برای اجرای تعزیه در نظر گرفته شده بود.
نمایی از بنای بیرونی تکیه دولت
پیشینه مراسم حسینیه کربلایی‌های تهران که در ادامه آن را خواهید دید، به تکیه دولت در دوران قاجار باز می‌گردد.
معیرالممالک بعد از آنکه ماموریت یافت تا به ایجاد تکیه‌ای بزرگ و با گنجایش حداقل بیست هزار نفر بپردازند، ناگزیر قسمتی از زندان دولتی و سیاهچال و همچنین عمارت مسکونی میرزاتقی خان امیرکبیر و بعضی انبارهای قدیمی و کهنه ارگ را که در ضلع جنوبی کاخ گلستان قرار داشت به این مهم اختصاص داد و ضمنا الزام داشت این تکیه را در محلی مجاور ارگ سلطنتی احداث نمایند که آمد و رفت شاه و اهل حرم به آن، مشکلی به وجود نیاورد.
متاسفانه به علت تخریب قسمتی از این بنا در دوره مظفرالدین شاه و تخریب بقیه قسمت‌های آن در سالیان بعد، هیچ یک از کسانی که به تحقیق پیرامون تهران پرداخته‌اند شخصا امکان دیدن آن را نداشته‌اند و به همین جهت اکثر استناد‌ها به نوشته‌های روزنامه دولتی ایران و اظهار نظر اعتمادالسطنه یا بر مبنای تابلوی تکیه دولت کمال الملک است و هرگاه محققان به بیان نظر شخصی خویش پرداخته‌اند، بیشتر کلی گویی کرده و در مجموع اطلاعات چندان زیاد و قابل اعتنایی در اختیار خوانندگان علاقمند به آشنایی با این مبنای معروف قرار نداده‌اند.
طراحان ساختمان، با استفاده از طرح سایر تکیه‌های موجود اساس حسینیه را بر دایره نهاده و فضای وسیعی را با غرفه‌ها و حجره‌های چند طبقه و پلکان‌ها و یک سکوی بزرگ جهت استقرار تعزیه خوانان ایجاد کردند که بنا به نوشته روزنامه ایران از بناهای بسیار عالی دولتی بود.
عمارت بادگیر و تکیه دولت
تکیه دولت چنان بود که بنجامین- وزیرمختار ایالات متحده آمریکا- در خاطراتش آن را به آمفی تئا‌تر ورونای ایتالیا مقایسه کرده بود. تکیه‌ای سه طبقه و گرد با آجرهای سفید و کاشی‌های هفت رنگ که در هر طبقه، حجره‌های متعدد سه دری برای نشستن تماشاچیان اعیان و اشراف داشت که حجره‌ها را به خرج خود می‌آراستند و نیز صحن بزرگی در می‌ان، برای ایستادن عوام و سکویی برای اجرای نمایش با ظرفیت ۳۰ شبیه خوان در میانه صحن. صحن سرباز را با داربست گنبدی شکل با پوش یزدی می‌پوشاندند و نور صحنه هم از روزنه‌های پوش و چلچراغ‌های داخل تکیه تأمین می‌شد.
تصویری از شبیه خوان‌های تکیه دولت
این فضا که مجموعا بیش از ۲۰ هزار عزادار را در خود جا می‌داد، نزدیک ۳۰۰هزارت ومان وقت خرج برداشته بود و استاد‌ترین استادکاران معماری، کاشی کاری، گچ کاری، نجاری، نقاشی و حجاری ایران دوران قاجار در ساختن و آراستنش سنگ تمام گذاشته بودند.
حسینیه کربلایی‌ها، جای خالی تکیه دولت را پر کرد
دو دهه از تخریب تکیه دولت گذشته بود سال‌ها پیش از آن باور کردنی نبود که روزی مراسم محرم محله دولت تهران چنین از رونق بیفتد دیگر تحمل این غربت برای تهرانیان ممکن نبود این بود که می‌بایست تکیه‌ای دیگر با همان شکوه و همان مراسم در همان محله، جایگزین تکیه دولت می‌شد. اما بیم آن می‌رفت تا تکیه جدید به سرنوشت تکیه دولت دچار شود. پس باید تدبیری اندیشیده می‌شد تا از این اتفاق برای همیشه جلوگیری شود. در ۱۳۴۷هیأتی تأسیس شد به نام کربلایی‌های مقیم تهران و سالی پس از آن (یعنی سال ۱۳۴۸) این بار در این سوی چهار راه گلوبندک حسینیه‌ای ساخته شد به نام حسینیه کربلایی‌های تهران باشد تا جای خالی تکیه دولت را که آن سوی چهار راه جای داشت پرکند.
حسینیه کربلایی‌ها بنایی است با سه طبقه؛ طبقه میانی برای اجرای مراسم، طبقه بالایی برای تماشای مراسم و طبقه زیرین برای سفره خانه، آشپزخانه و اتاق ابزار و تجهیزات تعزیه، اما حسینیه کربلایی‌ها افزون بر حفظ این ساختار معماری در درون، بیرونی متفاوت دارد و برخلاف همه حسینیه‌ها و تکیه‌های تهران قدیم، در ورودی بنا، دو گلدسته ساخته‌اند ساخت این دو مناره مهم‌ترین تمهیدی بود که برای پیشگیری از تخریب آن اندیشیده بودند. با وجود این دومناره، حسینیه صاحب معماری مسجدی شده بود و هیچ مقامی در دوره پهلوی جرأت نمی‌کرد که فرمان تخریب یک مسجد را صادر کند. این نکاتی است که نخستین بار در این مقاله طرح می‌شود و تاکنون دیده و شنیده نشده، چرا که اگر در آن زمان بر زبان می‌آمد و خبرش به گوش مقامات وقت می‌رسید، معلوم نبود که چه برسر بانیان حسینیه می‌آمد.
معماری حسینیه کربلایی‌ها شاید از معماری تکیه دولت دور باشد اما مراسم آن چیزی از تکیه دولت کم ندارد. بیشتر هیأت‌ها به علت محدودیت منابع مالی به برگزاری باشکوه یکی از مراسم دهه محرم مشهورند. یکی تاسوعا را باشکوع‌تر برگزار می‌کند و دیگری عاشورا یا شام غریبان را. یکی مداح بهتری دارد، دیگری مدیریت مناسب تری و پذیرش تعداد عزاداران بیشتری…. اما حسینیه کربلایی‌ها از نظر سرآمد هیئت‌های تهران قدیم است همه دهه محرم از صبح تا شام با شکوه‌ترین مراسم، سخنرانی‌ها، عزاداری‌ها و پذیرایی‌ها در سه نوبت درآن برگزار می‌شود.
تکیه نیاوران، از تکیه‌های باقی مانده تهران عهد ناصری
از دیگر تکیه‌های باقی‌مانده آن دوره، حسینیه سادات اخوی‌های امروز و تکیه رضاقلی‌خان است که به نظر تنها تکیه‌های باقی مانده تهران عهد ناصری هستند.
در زمان ناصرالدین شاه روستاهای شمیران و دیگر روستاهای اطراف تهران نیز هر کدام تکیه یا تکیه‌هایی برای خود داشتند. این روستا‌ها امروزه به یکی از محلات شهر بزرگ تهران تبدیل شده‌اند. از قدیمی‌ترین تکیه‌های شمیران، تکیه نیاوران است که قدمتش به بیش از ۱۵۰ سال پیش بر می‌گردد و در دوره ناصری ساخته شده است. او که علاقه زیادی به برپایی مجالس تعزیه داشت، بنای تکیه نیاوران را به استاد حسن خرپا کوب سپرد. از آنجایی که شاه از ابتدای سلطنت خود بیشتر اوقاتش را در فصل تابستان در قصر صاحبقرانیه نیاوران می‌گذراند طی سال‌هایی که ایام محرم مصادف با تابستان می‌شد تصمیم گرفت تکیه‌ای در آن منطقه بنا کند.
دیوارهای کاخ نیاوران که تمام می‌شود روبرو گنبدی سبز رنگ است که روزگاری یکی از پر رونق‌ترین تکیه‌های تهران بوده است و حالا عنوانش قدیمی‌ترین تکیه تهران است. نمای بیرونی‌اش این قدمت را نشان نمی‌دهد. از در چوبی و قدیمی‌اش که پا به داخل می‌گذاری می‌توان سفری به تاریخ کرد. جایگاهایی که پیش از این بزرگتر‌ها برآن تکیه می‌زدند و نخلی که نقاشی روی آن به زردی می‌زند. کنار درورودی موزه‌ای از وسایل قدیمی تعزیه خوانی و قوری و سماورهای قدیمی است. سقف این بنای دایره‌ای شکل چوبی ست و میانه آن هم ضریح بازسازی شده امام حسین علی (ع) است.
مساحت این تکیه ۱۵۰۰ متر مربع و مشتمل بر صحن میانی مستطیل شکل با گوشه‌های پخ شده است که در چهار ضلع آن طاق‌نما‌ها و غرفه‌هایی در دو طبقه ساخته شده‌اند. فضای میانی تکیه در اصل روباز بوده و تنها به هنگام مراسم با چادر مسقف می‌شده که حدود ۶۰ سال پیش با کمک افراد خیر و استاد حسن بخارا با شیروانی پوشانده شد. این تکیه در دوره پهلوی دوم مرمت کلی و در سال ۱۳۶۱ نیز سقف آن تعمیر شده است. با وجود تعمیر هنوز هم ساختار اولیه تکیه حفظ و از قسمت‌های سکوی دایره‌ای شکل میانی برای اجرای شبیه‌خوانی استفاده می‌شود.
برای دیدن آن باید به خیابان شهید دکتر باهنر، خیابان قنات شمالی، نرسیده به خیابان خیام مراجعه کنید.
حسینیه سادات اخوی، با قدمت ۲۰۰ ساله
حسینیه سادات اخوی با قدمت حدود ۲۰۰ سال یکی از قدیمی‌ترین و اولین تکایای تهران است که از سوی حاج‌سید ابراهیم تقوی در محله عودلاجان در زمان فتحعلی شاه قاجار احداث شده است. این حسینه با وجود گذشت دو قرن هنوزهم با سبک و سیاق گذشته هر سال در ایام محرم، عاشقان اباعبدالله الحسین را گردهم جمع می‌کند.
از آنجا که فتحعلی شاه قاجار به مالک نخست این تکیه «اخوی» می‌گفته است در نتیجه پس از آن به تکیه «سادات اخوی» معروف شده است. خاندان سادات اخوی همه داراییشان را در بخش‌های مختلف وقف کرده‌اند واین مکان هم ارث سه برادر بوده که یکی از برادران سهم دو برادر دیگر را خریداری و آن را وقف حسینیه می‌کند.
این تکیه، ساختمانی قدیمی و چند دری است که اتاق‌ها دورتادور حیاط واقع شده و هنوز به سبک قاجار زن و مرد در یک مکان می‌نشینند که از مصداق‌های آن نشستن زن‌ها در وسط حیاط و مرد‌ها در بالکن آن است و شاید این گردهم جمع شدن به این دلیل بوده که در آن زمان بلندگویی نبوده و مردم مجبور بودند برای شنیده شدن صدای همه در یک مکان بنشینند. در این حسینیه از عزاداران با استکان‌های سنتی معروف به کمر باریک با چای یا قهوه پذیرایی می‌شود و پذیرایی با قهوه از زمان قاجار به عنوان سنت محفوظ مانده است.
از جذابیت‌های این تکیه عزاداری امام حسین (ع)، تاریخی بودن آن است که تزیینات پارچه‌ها و پرچم‌هایی که روی دیوار‌ها نصب می‌شود، حس قدمت این مکان را منتقل می‌کند.
تکیه سادات اخوی دارای حیاط بزرگی است که هر سال سقف آن را مانند خیمه با پارچه می‌پوشانند و زمین آن را مفروش می‌کنند. در وسط حیاط این حسینیه، همواره منبری قدیمی به چشم می‌خورد که روضه خوان روی پله اول آن می‌نشیند.
